Madde Detay

Askerî alanda gösterdiği başarı ve kahramanlıklardan dolayı “Bora” lakabıyla nam salan, yazdığı şiirlerde ise “Gazâyî”, “Han Gazi” mahlaslarıyla tanınan Kırım hanlarından Devlet Giray Han’ın (1512-1577) oğlu Gazi Giray Han, başarılı ve güçlü bir devlet adamı ve asker olmasının yanı sıra iyi bir şair, hattat, sâzende ve bestekâr olarak çok yönlü yetişen Türk hükümdarları arasında yer almaktadır (İnalcık 1996: 451-452). Gazi Giray Han’dan ve eserlerinden bahseden tarihî kaynakların başında Safevî hükümdarlarından Şah I. Abbas’ın (1587-1629) kütüphanecisi Sâdıkî-i Kitâbdâr (940/1532-1022/1613-14) tarafından kaleme alınan Mecma’ü’l-Havâs adlı tezkire gelmektedir. Bu tezkirede şair hakkında kısa bir bilgi verildikten sonra 1 rubaisi (9^a/6-7) ve 4 gazelinden (9^a/8-17) örnekler verilmiştir.

Arapça, Farsça ve Türkçe şiirler kaleme alan şairin bir Divanı, Divançesi, Dolâb, Gül ü Bülbül ve Kahve ile Bade adlı mesnevileri ayrıca bazı devlet adamlarına ve ulemaya yazdığı manzum ve mensur mektupları bulunmaktadır.

Eserleri

1. Divan: Kırım hanlarından bahseden ve Halim Giray Han (1186/1772-1239/1823) tarafından kaleme alınıp 1811 yılında tamamlanan Gülbün-i Hânân adlı eserde Gazi Giray’ın bir divanı olduğu ifade edilse de eser günümüze ulaşmamıştır (Ertaylan 1958: 64).

2. Divançe: Yazılış tarihi belli olmayan Divançe, şairin günümüze ulaşan eserlerindendir. Divançe’de ikisi eksik olmak üzere kırk iki gazel yer almaktadır. Gazeller; lirik, epik, satirik ve didaktik tarzda yazılmışlardır. Halil Edhem Arda’nın özel kütüphanesinde bulunan eser üzerinde en temel çalışma İsmail Hikmet Ertaylan’a (1958: 65-89) ait olup Gâzi Geray Han, Hayatı ve Eserleri adlı kitabın içinde tıpkıbasımıyla birlikte verilmiştir.

3. Divançe’de Bulunmayan Şiirler: Gazi Giray Han’ın Divançesi’nde bulunmayan çeşitli şiir mecmualarında tespit edilen 14 gazel, 1 kıt’a, 4 beyit, 1 rubaisi (Farsça) bulunmaktadır (Er 2011: 42-43).

4. Dolâb: 41 beyitlik, didaktik mahiyette bir mesnevi olan eserin yazılış tarihi bilinmemektedir. Eserin çeşitli el yazmalarından tespit edilen toplam dört nüshası bulunmaktadır (Er 2011: 44). Ertaylan (1958: 46-50) eserin tıpkıbasımını verip genel bir değerlendirmesini yapmıştır.

5. Gül ü Bülbül: Şairin Çağatay Türkçesiyle 1602-1603 yıllarında yazdığı tahmin edilen Gül ü Bülbül adlı mesnevisi günümüze ulaşamamıştır. Mesneviden, kısa da olsa, bahseden önemli eserlerden biri Gülbün-i Hânân’dır. Gazi Giray Han’ın mesnevisinin, Fuzlûî’nin Nîk ü Bed adlı eserine nazire yazıldığı ifade edilmektedir: “Fuzûlî-i Bağdâdî’nin (Nîk ü Bed) manzûmesine yaptığı (Gül ü Bülbül) nazîresi, Hoca Saadeddin Efendi’ye yazdığı manzum mektupları, Ganîzâde Nâdirî’ye yazdığı mensûr münşe’âtı kıymetdâr eserlerindendir” (Toparlı vd. 1994: 64; Başer vd. 2013: 47). Ancak son zamanlarda yapılan araştırmalar Fuzûlî’nin Nîk ü Bed adında bir eserinin olmamasından dolayı Gazi Giray Han’ın Gül ü Bülbül adlı mesnevisini başka bir esere nazire olarak yazdığını düşündürmektedir (Bakırcı 2015: 12-13). Mesnevinin bölüm başlıklarını vererek otuz sekiz beyitlik mukaddime kısmı ile hâtimesinden on beyiti neşreden Ertaylan (1958: 50-53, 62) eserin bir nüshasının Rusya’da Leningrad Kütüphanesinde Fuzûlî’nin Leylâ vü Mecnûn’unu ihtiva eden yazmanın içinde bulunduğunu söyler ve daha sonraki pek çok çalışmada bu bilgiler ve beyitler tekrar eder (Uzun 1996: 452-453; Cunbur 2007: 138-139). Ancak söz konusu yazmanın içindeki Gül ü Bülbül’ün Gazi Giray Han’a ait olmadığı, 17. yüzyıl Çağatay sahası şairi Kâşgarlı Muhammed Ebu Salâhî’ye ait olduğu tespit edilmiştir (Bakırcı 2015: 14-15). Nitekim Gazi Giray Han’ın hayatı ve eserleri üzerine hazırlanan güncel çalışmalardan biri olan Elivina Abduvaliyeva Er’in (2011: 44-45) doktora tezinde Ertaylan tarafından tespit edilen Leningrad nüshasının, Doğu Bilimleri Üniversitesi Leningrad Bölümü’nde ve Saint Petersburg şehrinde bulunan diğer kütüphanelerde resmî ve özel imkânlar dâhilinde araştırıldığı ancak bir sonuç alınamadığı ve bu nedenle de eserin teze dâhil edilmediği ifade edilir.

6. Kahve ile Bâde: Gazi Giray Han’ın 1603 yılında Peçuy’da (Macaristan) kahve ile şarap arasında geçen münazarayı konu alan mesneviyi kaleme aldığını İbrahim Peçevî’nin (1572-1650) Tarih-i Peçevî adlı eserinden öğrenmekteyiz. “Fuzûlî-i Bağdâdî’nin Beng ü Bâde manzûmesine nazîre deyü Kahve ve Bâde’nin tahayyül ile mukâbele ve muârazaların manzûm bir risâle itmiş idi. Peçuy’da hâsılımız bu kadarcadır. der idi.” (İbrahim Peçevî 1283/1866: 251). Ancak bu mesnevinin de şimdiye kadar herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır (Er 2011: 45).

7. Gazi Giray Han’ın Yarlık, Mektup ve Arzları: Gazi Giray Han’ın Rus prensi Boris Godunov (1551-1605) ve Leh kralı Zygmunt III. Vasa’ya (1587-1632) yazılan yarlıkları; Hoca Sâdeddin Efendi, Kefevî Hüseyin Efendi, Vaiz Emîr Efendi ve Osmanlı padişahı III. Mehmed’e yazılan manzum ve mensur mektupları ve Osmanlı padişahlarından Sultan III. Mehmed’e ve I. Ahmed’e yazılan resmî mahiyette arzları bulunmaktadır (Er 2011: 45-51). Tüm bu yarlık, mektup ve arzların çeviri yazı metinleri ve Türkiye Türkçesine aktarımları Er (2011: 245-311) tarafından yapılmıştır.

Bakırcı, Fatih (2015). “Gazi Giray Han’ın Gül ü Bülbül’üne Atfedilen Leningrad Nüshası Salahi’ye Mi Ait?”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (MTAD) 12 (2): 7-23.

Başer, A. ve A. Günaydın (2013). Halim Giray, Han Gülbün-i Hânân (Kırım Hanları Tarihi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü Yay.

Cunbur, M. (2007). Gazi Giray Han. Türk Dünyası Ortak Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 4. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.

Er, E. A. (2011). Bora Gazi Giray Han: Hayatı ve Eserleri. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Ertaylan, İ. H. (1958) Gâzi Geray Han Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Ahmed Said Basımevi.

İbrahim Peçevî (1283/1866). Tarih-i Peçevî. C. II. İstanbul: Matbaa-ı Amire.

İnalcık, Halil (1996). “Gazi Giray Han II”. DİA. C. 13. 451-452.

Sâdıkî-i Kitâbdâr. Mecma’ü’l-Havâs. İstanbul: Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi. No. 81: 8^b-11^b.

Toparlı, R. ve S. Çögenli (1994). Halim Giray Han Gülbün-i Hânân. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.

Uzun, M. (1996). “Gazi Giray Han II (Edebî Yönü)”. DİA. C. 13. 452-453.

Divançesi’nden

Tutışup âteş-i ışk ile dâ’im ey dil-i pür-sûz

Açarsın bağrınun küynüklerini yana söylersin

Zen-i dehrün talâkın vir diyü pend iyleben bana

Erenler içre hak budur aceb merdâne söylersin

Ol âhû-çeşmi sahrâda yine sayd iyledüm dirsin

Könül dîvâne mi oldun sözün yâbâne söylersin

Gazâyî sebt idüp ol şâh-ı hüsnün ışk ile vasfın

Emîr-i nazm olup eş’ârunı şâhâne söylersin    

(Er, E. A. (2011). Bora Gazi Giray Han: Hayatı ve Eserleri. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. 204)