Madde Detay

İstanbul'da doğdu. Çocukluk döneminin onun yaşamında büyük izler bıraktı ve yapıtlarına yansıdı. Zeynep Cemali daha ortaokul ve lise yıllarındayken babasıyla birlikte Anadolu’yu dolaştı. Babası el sanatları, halı ve kilim ticareti yapıyordu. Kendisi babasının üzerindeki büyük etkisinden söz ederken onun “yaşamak öğrenmektir” deyişine ve bu deyişin onun yaşamını büyük ölçüde yönlendirdiğine özellikle değinir. “Kapalıçarşı’da kuyumculuk yaptı, film şirketinde çalışıp yazlık sinema işletti, halı kilim ticareti yapan babasıyla kasaba kasaba Anadolu’yu dolaştı. Çoğu yaşıtından farklı bir çocukluk ve gençlik geçiren Cemali’nin bulunduğu farklı ortamlar, zamanla onun gerçek bir öykü toplayıcısı olmasını sağladı.” (Demirtaş 2012).

"1998’de elinde ilk öykü dosyasıyla çekingen ama kararlı olarak Günışığı Kitaplığı’nın kapısını çaldı.” diye anlatıyor Müren Beykan bir söyleşisinde (Mansuroğlu 2017). 1998 yılına gelene kadar aslında çocuklar için yazdığı öyküleri yayımlanmaya başlamıştı. 1991 yılından başlayarak çeşitli dergilerde yazdı. Bu dergiler arasında Türkiye Çocuk, Kumbara (İş Bankası Yayınları) ve Buğday sayılabilir. Ayrıca Almanya’da dağıtılan Vitamin Çocuk Gazetesi'nde de öyküleri yayımlandı (İleri 2010: 324). İlk kitabı Günışığı Kitaplığı tarafından 1999 yılında yayımlandı: Ben, Çınar Ağacı ve Pufböreği. Gül Sokağı’nın Dikenleri, Güzelce’de Bir Kaçak, Memo, Patenli Kız, Çılgın Babam, Ballı Çörek Kafeteryası, Öykü Öykü Gezen Kedi adlı kitaplarıyla çocukların beğenisini kazanan Zeynep Cemali, hastaneye yatmadan hemen önce sekizinci kitabı Ankaralı'yı tamamladığını, çok kısa bir süre sonra kitabın okurlarıyla buluşacağını müjdeledi (İleri 2010: 324). Kasım 2009’da hastalığı nedeniyle İstanbul’da yaşamını yitirdi. Sanatçı için Pera Müzesinde anma töreni düzenlendi. 59 yıllık kısa ömründe çok seven, çok sevilen, neşeli, yaşamdaki o umudu yakalamayı bilen Cemali yaşamının son on yılında yazdığı çocuk kitaplarıyla çocukları, insanları mutlu etti (İleri 2010: 324). Yüz binlerce çocuk, onun kitaplarıyla öyküyü, romanı, edebiyatı sevdi; kitap okumanın can sıkıcı bir uğraş olmadığını deneyimledi (Demirtaş 2012).

Cemali’nin, ardında bıraktığı son romanı Ankaralı, 2010 yılında yayımlandı ve 2011 Türkan Saylan Sanat ve Bilim Ödülleri Sanat Ödülü'nü aldı. Bu romanı aynı zamanda Bulgarcaya çevrildi. Yazarın Çılgın Babam kitabı Bulgarcaya, Ballı Çörek Kafeteryası kitabı hem Bulgarca hem de İtalyancaya çevrildi (Demirtaş 2012).

Gü­nışığı Kitaplığı, 2011’den başlayarak sevgili Cemali’nin anı­sına, onun hep çok ciddiye aldığı, sohbetlerinde onlara yaşam deneyiminden süzülmüş önerileri, karşısındakiler arkadaşlarıymışçasına bir sadelikle paylaştığı çocuklar için, Zeynep Cemali Öykü Yarışmasını düzenlemeye karar verdi (Mansuroğlu 2017). 2011 yılından bu yana 6, 7 ve 8. sınıfların katılabildiği öykü yarışması düzenli olarak yapılmaktadır. Çocuk edebiyatına us­talara yakışan derin bir soluk kazandıran Cemali’nin çocuk edebiyatındaki duruşunu, edebiyata katkısını yalnızca anmak yerine çocukları onun adıyla anılacak bir öykü yarışmasına ortak etmek onu sevenler için de bir teselli oldu (Mansuroğlu 2017).

Türkiye’nin genç öykücülerine bir fırsat sunma amacıyla düzenlenen yarışma, her yıl düzenli olarak gerçekleştirilmektedir. Yarışmanın seçici kurulu akademisyen ve yazarlardan oluşmaktadır. Her yıl Zeynep Cemali’nin roman ve öykü kitaplarından seçilen bir cümlenin kılavuzluk ettiği farklı bir temayı işleyen yarışmaya katılan binlerce genç, öykülerini 2011’de “kardeşlik”, 2012’de “hoşgörü”, 2013’te “arkadaşlık”, 2014’te “umut”, 2015’te “cesaret”, 2016’da “adalet” ve 2017’de “dayanışma” üzerine yazdılar. Bugüne dek yarışmada dereceye giren öyküler ve seçici kurulların dikkatini çekenler, Okumalık Öyküler olarak kitap biçimine getirilerek yayımlandı. Ayrıca çocuk ve gençlik edebiyatına verdiği büyük emeği adıyla yaşatmak üzere, bu alana emek verenleri bir araya getiren, öykü yarışması ödül törenini de içinde yer aldığı, ülkemizdeki tam günlük tek edebiyat konferansı olan Zeynep Cemali Edebiyat Günü, gelenekselleşerek sürüyor (Demirtaş 2012).

Yaşama erken veda eden Cemali, çocuklar için ardında çok değerli yapıtlar bıraktı. Gerek yaşamın tüm yalınlığıyla okurunun gözü önüne serdiği öyküleri gerek iç içe kurgulanmış öykülerle biçimlendirdiği romanları Türk edebiyatında klasikler arasında yerini aldı. Oluşturduğu yalın dille okuru farklı bir biçemle buluşturan yazar, öykülerinde odak noktası olarak çocuklara yer verdi ve bunu bir çocuk duyarlılığıyla gerçekleştirdi. Yapıtlarında kullandığı dil özellikle doğallığıyla öne çıkar, zorlama bir dilcilik kaygısı olmayan yazar özenli, iletişime açık, okuru günlük yaşamın içine götüren, dostane bir dille okuruyla buluşur (İleri 2010: 326). Arada duvarlar örmeden kullandığı bu dil okurla doğrudan bağ kurmasını sağlar. Hayatın içindeki insanları yazar, köşe başındaki börekçi, sahildeki bir balıkçı, bir kafeteryacı, bir kuyumcu, bir duvarcı ustası, yaşlı bir teyze, dede, nine, hamile bir kadın, sokaktaki çocuklar… Modernin içinde geleneksel, gelenekselin içinde moderni okuruna yaşattır (İleri 2010: 326).

Onun kitaplarında çocuklar edilgen değildir. Yazar onlara olayların akışını yönlendiren roller vermiştir. Çocuğun bakış açısıyla aile kavramını, aile bireylerinin rollerini ve aile içinde kuşak farklılıklarını irdeleyen yazar, aile içinde yaşanan çatışmaların çocuğu nasıl etkilediğine ilişkin de sezdirimlerde bulunur. Yaşamı kitaplardan ya da başkalarının anlatmasıyla değil yaşayarak öğrenmiş öğrendiklerini de çok güzel özümsemiş, bunları işleyerek öykü ve romanlarında bir komşu ya da bir arkadaşla, otobüste yolculukta tanıştığı biri ile konuşur gibi okurlarına sunmayı başarmıştır (İleri 2010: 326).

Yazar, okurlarla ilk buluşan öykü kitabı Ben, Çınar Ağacı ve Pufböreği ile yetişkinler dünyasında var olmaya çalışan çocukların karşılaştıkları sorunları anlatır. Bunları yenilikçi ve gerçekçi bir bakış açısıyla dile getiren kitap çocuğu önceleyen kurgusuyla dikkat çeker. 2000 yılında yayımlanan Gül Sokağı’nın Dikenleri Cemali’nin öykücü kimliğinin altını çizerken, günlük yaşam içinde var olmaya çalışan çocukların kimi sıradan kimi zor konularını sıcacık bir dil ve üslupla aktarır (Demirtaş 2012).

Cemali Anadolu’nun değişik köşelerinin kültürlerinden süzdüğü bir dille ve zengin sözcük dağarcığıyla okuru cezbeden sıcak üslubunu geliştirmeyi sürdürdü. Güzelce’de Bir Ka­çak, Memo’nun ardından, en çok okunan kitaplarından biri olacak Patenli Kız çıkageldi. Gerek bu romanı, gerekse Ballı Çörek Kafeteryası, Cemali’nin kendine has üslubunun -öykülerle örülü romanlarının- en başarılı örnekleridir” (Mansuroğlu 2017).

Ballı Çörek Kafeteryası, yazarın 2009 yılında yayımlanan çocuk romanlarından biriydi. Yazar romanla aynı adı taşıyan kafeterya ile kitabın kurgusunda temel çerçeveyi oluşturur. Kitapta yer alan kültürel ve yaşamsal bağlamdaki çeşitlilik, çocuğun kitapta özdeşim kurabileceği bir karakterle buluşmasını daha olanaklı kılar. Ballı Çörek Kafeteryası, kitabın en sonunda yer alan ballı çörek tarifiyle tüm okurlarına kurgunun içinde bir rol verir.

Güzelce’de bir Kaçak, Memo adlı romanında kan davası işlenir. Anadolu’nun farklı coğrafyalarından yaşam biçimleri okurların gözleri önüne serilir. Çocuk okuru duygusal olarak örselemeden ve öğretici bir dile bürünmeden devam eden kurguda sorunların nasıl çözüldüğünü görürüz. Diğer bir çocuk romanı olan Patenli Kız ise özellikle engelli karakterlerin Türk edebiyatında temsili açısından önemli örneklerden birini oluşturdu. Kitabın kahramanı Şerare bir engellidir. Ancak okurlar olay kurgusu içinde onun engelli olduğunu çok az hisseder. Bunun nedeni kurgulanan diğer karakterlerdir. Toplumu temsil eden diğer karakterler Şerare’nin kendini gerçekleştirmesinde büyük rol oynar. Çevresinden gerekli sevgiyi ve desteği gören her çocuk kendini gerçekleştirebilecektir.

Cemali, çocuk edebiyatımızın klasikleri arasında yerini alan Patenli Kız’ın ardından yayımlanan Çılgın Babam’da, sıradışı ailesinin izlerini barındıran ve İstanbul’da geçen birbirinden ilginç çocukluk anılarını aktardı. Cemali’nin kaleme aldığı bu öykülerde betimlediği, sürprizlerle dolu babası Kemal Bey, günümüz çocuklarının da akıllarından silinmeyecek bir ebeveyn karakteri oldu ve 1950’li yıllar İstanbul’undan renkli fotoğraflar da barındıran bu kitabıyla her nesilden okuru tatlı bir zaman yolculuğuna çıkardı (Demirtaş 2012).

Öykü Öykü Gezen Kedi, çocukların yaşadıkları yeri ve insanları tanıyarak, çevreleriyle aralarındaki etkileşimi açıklamalarına yardımcı olurken aynı zamanda onlara, yaşamlarına farklı pencerelerden bakmanın keyfini yaşattı. Birbirinden bağımsız usta işi sekiz öyküyü hınzır siyam kedisi Siyami ile birbirine bağlayarak okurları için farklı bir okuma deneyimi yarattı. Mahalleyi haraca kesen kedi Siyami’nin dolaştığı komşu yaşamları ustaca öyküleştirdi (Demirtaş 2012). Yazarın son kitabı olan Ankaralı'da, toplumumuzun kanayan yaralarına, gerçekçi ama karamsarlıktan uzak, duyarlı anlatımıyla değinen usta yazar; ayrımcılık, önyargılar, gelenekler, töre, eğitim hakkı, kadının toplumsal yeri gibi güncel birçok temaya cesaretle dokundu.

Çocuğu önceleyen kurgularının yanı sıra yazdığı romanlar ve öyküler çocuğa farklı aile tiplerini tanıma olanağı da yarattı. Kitaplarda yer alan ailelerin kimi otoriter ve kuralcıyken, kimileri de çocuğun bir birey olarak kabul gördüğü demokratik ailelerdi. Çeşitli aile kurguları ile karşılaşan çocuk eleştirel bir okur olarak karşılaştırmalar yapabilme olanağı elde eder. Öğretici bir bağlam yerine, kurgusal bir bağlam içinde demokratik aile ortamı ve bu ortamda bireylere düşen rollerin çocuğa sezdirilmesi onun kişilik gelişiminde büyük önem taşımaktadır. Ayrıca çocuğun toplumsal gelişimi için gerçek yaşamdan kesit oluşturan bu kurgusal yaşantılar önemlidir (Çıldır 2012: 337). Çocuk gerçekliğini her zaman odağına alan usta öykücü, kitaplarında onlara bir şeyler öğretmeye çalışmadı. "Benim kahramanlarım, okurlarım", diyen Cemali yazın serüvenini “Kitaplarım okurlarımın elinde birer ayna oluyor. Büyüsü olmayan, abartısız, yorumsuz, gerçek… Baktıklarında kendilerinin, yaşıtlarının yaşamlarından kesitler buluyorlar. Sorgulanmıyor, sorguluyorlar… Bunu zamanında hangi yetişkin istemedi ki…” sözleriyle anlattı.