Madde Detay

10 Şubat 1849 günü, İstanbul’da doğdu. Asıl adı, Mehmed Tevfik’tir. Ebüzziyâ yazılarında kullandığı addır. Ailesi, 13. yüzyılda Horasan’dan Anadolu’ya gelip o dönem Konya’ya bağlı bir kaza olan Koçhisar’a yerleşen ve buraya Şereflikoçhisar adını veren “Şereflü” aşiretinden Atçeken (Esbkeşân) Hacı Hasanoğlu ailesindendir. Babası Maliye Sergi Kalemi memurlarından Hasan Kâmil Efendi'dir. İlköğrenimine beş yaşında Sultanahmet Cevrî Kalfa Sıbyan Mektebinde başladı. Babasının 1857’de ölümü üzerine, “peder-mande” adı verilen yöntem uyarınca onun yerine aynı daireye çırak memur olarak girdi. Bu tarihten sonra kurumsal bir eğitim görmedi, memuriyet yaşamının ve kurduğu dostlukların sayesinde kendi kendini yetiştirdi. On yedi yaşına kadar Maliye Nezaretinin çeşitli kalemlerinde çalıştı. 1868’de Mithat Paşa’nın himmetiyle Şûra-yı Devlet ikinci sınıf mülkiye mülazımlığına atandı. 1872’de yönetici kadrosunun değişmesi nedeniyle görevinden azledildi. Bundan sonra kendini bütünüyle yayıncılığa adadı.

Maliye'de iken aynı kalemde memurluk yapan Abdülhak Hâmid ile beraber Hacı Edhem Paşa-zâde Kadri Bey'den Arapça, Farsça ve edebiyat dersleri aldı. Bu arada Cem'iyyet-i İlmiyye-i Osmâniyye tarafından verilen halka açık derslere devam etti. Basın yaşamına 1864’te Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesinde yayımladığı yazılarla başladı. Bu sayede Namık Kemal ve Şinasi’yle tanıştı. 1865’te Tasvir-i Efkâr’a geçti. 1866’da Yeni Osmanlılar Cemiyetine girdi. 1868’de yirmi yaşlarında Terakkî gazetesinin yazı işleri müdürü olan Ebüzziyâ, böylece gazetecilik hayatına başladı. Gazetenin ilaveleri olarak Terakki-yi Muhadderat adlı ilk kadın dergisiyle Terakki Eğlencesi ve Letaif-i Âsâr adıyla iki mizah dergisini yayımlayanlar arasında yer aldı. Hakaiku’l-vekâyi, Diyojen, Çıngıraklı Tatar ve Hayal gibi süreli yayınlarda çalıştı. Şinasi’nin 1871’deki ölümü üzerine Tasvir-i Efkâr Matbaasını satın alan Mustafa Fazıl Paşa’nın matbaayı Yeni Osmanlılar Cemiyetine bağışlaması ve Namık Kemal'le Menâpir-zâde Nûrî ve Kaya-zâde Reşâd Beyler'in haklarından feragat etmesi üzerine Ebüzziya matbaanın sahibi oldu. 1872’de ilk telif yapıtı olan Ecel-i Kaza piyesini bastı. Kısa bir süre sonra 1289/1872 yılının ortalarında Nâmık Kemâl'in başmuharrirlik yaptığı İbret gazetesi de burada yayımlanmaya başlandı. İbret'in tirajının kısa sürede yükselmesi hükümeti ürküttü ve İbret 19. sayısında dört ay süreyle kapatıldı. Ebüzziyâ İstanbul'dan uzaklaştırılmak istendi ve İzmir'de yeni kurulan Muhâkeme-i Kebîre-i Merkeziyye başkâtipliğine tayin edildiyse de buraya hareketini geciktirdi, bu arada hükümet değişti ve sürgünden kurtuldu. Hadîka adlı bir ziraat gazetesinin imtiyazını aldı. Bir süre sonra bunu siyasi bir gazete hâlinde yayımlamaya başladı. 1873’te Hadika iki ay süreyle kapatılınca Cüzdan adıyla bir dergi çıkarma girişiminde bulunduysa da bu yayın, ilk sayısında toplatıldı ve kapatıldı. Aynı zamanda Tasvîr-i Efkâr Matba'ası'nda da kitaplar neşretmeye devam ediyordu. Önceki hükümet tarafından reddedilen Sirac için izin verilince gazeteciliği bu yayında sürdürdü. Sirac’ın onuncu sayısında Hadika’nın ceza süresinin dolması üzerine, Hadika’yı da haftalık bir yayın hâline getirerek yayımladı. Salname-i Hadika adıyla ilk yıllığını bastı. Namık Kemal’in Vatan yahut Silistre adlı piyesinin sahnelenmesinin ardından İbret ve Sirac tekrar kapatıldı. Ebüzziya, arkadaşlarıyla beraber Rodos’a sürgüne gönderildi. Rodos’ta sürgündeyken mahkûmların eğitimiyle ilgilendi, yayıncılık etkinliğini sürdürdü, birçok yapıtının taslağını oluşturdu, bir süre sonra adanın mutasarrıfı Maşuk Paşa'nın yardımıyla kütüphaneye gitme izni aldı. Geçimini sağlayabilmek için de hapishanede hazırladığı yazıları İstanbul’da matbaasını teslim ettiği Şemsettin Sami’ye göndererek Muharrir adıyla bir dergi yayımlattı (1875). Bu tarihe kadar yazılarında Mehmed Tevfîk imzasını kullanırken, bir mahbus ve sürgünün kendi adıyla yazı yazması yasak olduğundan, bundan sonra büyük oğlu Ziyâ'ya nisbetle Ebüzziyâ takma adını kullanmaya başladı. 1876’da Abdülaziz’in tahttan indirilmesi üzerine ilan edilen genel afla İstanbul’a döndükten sonra bundan böyle bu takma adı isim olarak kullanacağını açıkladı. Bu ad, daha sonra ailesine soyadı oldu.

İstanbul’da Mithat Paşa’nın yürüttüğü Kanun-ı Esasi çalışmalarına katıldı. Meclis-i Mebusan'ın tatil edilmesi üzerine önce Kosova mektupçuluğuna atandı. Bu göreve gitmeyerek istifa edince Bosna mektupçuluğuna atandı (1877). Bosna’da vilayet gazetesinin idaresini üzerine aldı. Bosna Vilayeti Salnamesi’nin 1878 yılına ait 13. sayısını yeni bir teknik olan tipografya baskısıyla çıkardı. Bosna-Hersek’in Avusturya tarafından geçici işgali üzerine 1879’da İstanbul’a döndü. Ertesi yıl, düzenli olarak yayımlayacağı yıllıkların basımına başladı ve döneminin önemli bir yayın organı hâline gelecek olan Mecmua-i Ebüzziya’yı yayın dünyasına kazandırdı (Mayıs 1880). Almanya’dan getirttiği yeni makinelerle kurduğu kendine ait Matbaa-i Ebüzziya’da “Kitabhane-i Meşahir” ve “Kitabhane-i Ebüzziya” başlıkları altında telif ve tercüme yüzü aşkın kitap yayımladı. 1888’de fasiküller hâlinde Lügat-ı Ebüzziya başlıklı Türkçeden Türkçeye sözlüğünü basmaya başladı.

1891’de II. Abdülhamid tarafından Mekteb-i Sanayi müdürlüğüne getirildi. Aleyhinde verilen jurnal nedeniyle ertesi yıl görevinden alınarak Şûrâ-yı Devlet üyeliğine atandı. Bu dönemde, siyasetten uzak durmaya çalışarak Servet, Malumat, Hazine-i Fünun, İrtika, Musavver Fen ve Edeb gibi yayınlarda değişik konularda yazılar yazdı. Buna karşın, 1893-1900 yılları arasında on defa tutuklandı. Devam eden soruşturmalar ve aleyhinde verilen jurnallerin sonucunda, oğlu Talha'yla Konya’ya sürgüne gönderildi (Nisan 1900). Sürgündeyken Konya vilayet gazetesine imzasız yazılar yazdı, süslemeciliği ve hattatlığı ilerletti, halı dokumacılığıyla meşgul oldu.

II. Meşrutiyet’in ilanı üzerine çıkarılan genel afla İstanbul’a döndü. Bu dönemde fiilen politikaya atılarak İttihat ve Terakki Fırkası’na girdi, Antalya sancağından mebus seçildi. Matbaasını faaliyete geçirdi, Mecmua-i Ebüzziya’yı yeniden yayımlamaya başladı. Kendisi Konya’da iken ölen, Yeni Osmanlıların yakın dostu Fransız gazeteci G. Giampiétri’nin Le Courrier d’Orient (Doğu Postası) adlı gazetesini Fransızca olarak yayımlamayı sürdürdü (Nisan 1909). Şinasi’nin varislerinden Tasvir-i Efkâr gazetesinin imtiyazını satın alarak bunu Yeni Tasvir-i Efkâr adıyla çıkarmaya başladı (Mayıs 1909). Siyasi istikrarsızlık nedeniyle defalarca kapatılan gazeteyi, her defasında isim değiştirerek yayımlamaya devam etti. Zaman zaman tutuklandı, matbaası mühürlendi ve hapse atıldı. Bu olaylar sağlığının giderek bozulmasına yol açtı. Bir sorgu sonrasında hükümetçe serbest bırakıldığının ertesi günü evine dönerken Kadıköy vapurunda kalp krizi geçirerek öldü (27 Ocak 1913). Bakırköy Mezarlığı’ndaki aile kabristanına, genç yaşta yitirdiği oğlu Ziya’nın yanına defnedildi.

Edebî eserlerinden ziyade edebiyat çevreleriyle olan yakınlığı ve yayıncılığıyla tanınmış olan Ebüzziya Tevfik, düzenli bir eğitim görmediği hâlde Arapça, Farsça, Fransızca, Almanca ve Rumca öğrendi; Almanya, Avusturya ve İngiltere’ye seyahat etti, ansiklopedik bilgisini yayınlarına aktardı. Az sayıda şiir kaleme aldı, üç oyun yazdı, asıl etkinliğini düzyazıda sağladı. Süreli yayınlarda yayımladığı makale türündeki eserlerinde Türkçenin gelişimine hizmet etti; yazım ve noktalamada standartlaşmayı getirdi, üslupta yalın dili yerleştirdi. Kurmaca dışı edebî türler olarak adlandırılan biyografi, anı, gezi yazısı gibi türlerde modern örnekleri Türkçeye kazandırdı. Yeni Osmanlılar Tarihi’nde devrine ışık tuttu. Biyografileriyle yerli ve yabancı, çağdaş ve tarihî birçok kişiliğin tanınmasını ve edebiyat tarihine mal olmasını sağladı. Numune-i Edebiyat-ı Osmaniye adındaki edebiyat antolojisi, kanon kurucu bir etki yarattı. İçerik ve baskı tekniği açısından türünün önde gelen örnekleri olan takvimli, ansiklopedik yıllıkları (salname, almanak) ile Mecmua-i Ebüzziya ve Yeni Tasvir-i Efkâr gibi süreli yayınlarıyla ülkenin siyasi ve kültürel yaşamına katkı sağladı.

Modern tekniklerle estetik ve temiz baskı yapma işini başlattı. Almanya’da düzenlenen uluslararası sanat baskıları (édition de lux) yarışmalarına katılarak her yıl birkaç eseri ile dereceye girdi, Internationale Graphische Muster-Austausch adlı yıllıkta yer aldı. Bu başarılarından dolayı kendisine Fransa tarafından kültür hizmeti liyakat madalyası verildi (Ebüzziya).

Kûfî hatta kendine özgü bir üslup geliştirdi, Türk tarzı arabesk süslemede döneminin ustaları arasına katıldı. Aralarında Yıldız Sarayı ve Camii ile bugünkü Arkeoloji Müzesinin de bulunduğu birçok resmî ve özel kuruluşun binasının yazılarını ve süslemelerini yaptı. Çini mürekkebiyle yaptığı “eau forte” olarak adlandırılan desenler ve suluboya çalışmaları bugün özel koleksiyonlardadır (Ebüzziya). Dolmabahçe Sarayı Müzesi'nde ve Konya Mevlana Müzesi'nde örnekleri bulunan halıları da sanat eseri niteliğindedir.