ŞENLİK, Çıldırlı

TEİS'in tamamlayıcı çalışması olan Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü (TEES) erişime açılmıştır. https://tees.yesevi.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

ŞENLİK, Çıldırlı

(d. 1266/1850 - ö. ?/1913)

âşık

(Âşık / 19. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)

ISBN: 978-9944-237-86-4

Asıl adı Hasan olan Şenlik, 1850 yılında, Çıldır İlçesinin eski adı Suhara köyü olan şimdiki Âşık Şenlik Beldesi’nde doğmuştur. Babası köyün yerli ailelerinden Kadirgillerin Molla Kadir’dir. Şenlik’in sülalesi, Karapapak veya Terekeme denilen bir Oğuz boyuna mensuptur. Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu’nun Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar 1942 adlı eserinde verdiği bilgilere göre; Terekemeler 18. yüzyılda Kafkasya ve İran Azerbaycan’ından gelerek Kafkaslarda, Gürcistan, Ahıska, Ahılkelek ve Akbaba bölgelerine yerleşmişlerdir. Kars’a ilk gelen Çıldır Karapapaklarıdır. Bu kol kuzey Azerbaycan’daki Kazak-Şemsettin Hanlığına bağlı Borçalı ve Kazak bölgelerinde yaşarken, 1828 Türkmençay Antlaşması ile buraların resmen Ruslara geçmesi üzerine yurtlarını bırakıp Kars’a gelerek Çıldır ve Ardahan köylerine yerleşmişlerdir.

Şenlik’in babası Kadir, çiftçilikle uğraşan ve kümes hayvanlarına meraklı, orta halli bir köylü, annesi Zeliha okuma yazma bilen zeki ve bilgili bir kadındı. Şenlik’in Namaz, Alay, Memet ve Kasım adında dört oğlu, Hanife, Gülhanım ve Gülenaz adlı üç kızı olmuştur. 1874 doğumlu olan Kasım, uzun süre babasının yanında çıraklık yapmış ve 1959 yılında ölmüştür. Aile, 1970 yılında Âşık Şenlikoğlu soyadını almıştır. 1939 yılında doğan ve bugün hayatta olan Âşık Kasım’ın oğlu Yılmaz Şenlikoğlu, usta bir âşık olarak dedesi Şenlik’in eserlerini çok iyi bilip yaşatmaktadır. Camide sabah namazını kıldırdıktan sonra evine dönen molla Kadir’i kapıda karşılayan köyün ebe kadını, bir oğlunun olduğunu müjdeleyerek “hasene” hayır, müjdelik vermesini söyler. Ebe kadının hasene sözünü heyecandan “Hasan” şeklinde anlayan Molla Kadir, çocuğuna “Hasan” diye seslenir. Böylece çocuğunun adı Hasan olarak kalır. Aradan yıllar geçer, küçük Hasan büyür, on bir on iki yaşlarına gelir. Sabahın ilk ışıklarıyla birlikte önüne kattığı koyunlarla köyden çıkar, akşama kadar dağlarda çayırlarda koyun kuzu otlatırdı.

Kars ve Çıldır, “93” Harbi de denilen 1877-1878 Türk Rus savaşlarından 1918 yılı Kurtuluş savaşlarına kadar kırk yıl Rus İşgalinde kalmıştır. İki devlet arasında sınır oluşturan bir bölge olarak, ardı arkası kesilmeyen birçok savaş ve göç felaketleri, halk dilinde yanık destan ve türkülerin oluşmasına neden olmuştur. Genç yaşta ölen yiğitler, muradını alamayan genç kızlar, analar, babalar, dedeler, yetim yavrular, bu deyişlerin konuları olmuştur. Halk arasında şehit ve evliya menkıbeleri ile kahramanlık öyküleri anlatılır, dağlar, ovalar isimsiz şehit mezarları ile doludur. Uzun kış geceleri, bütün Doğu Anadolu köylerinde olduğu gibi Suhara'da da ağıt destanları söylenmesi ve şehit menkibelerinin anlatılması ile geçirilirdi. Kimi zaman da köy imamının okuduğu, Siret, Hz. Ali cenkleri, Battal Gazi gibi dinî kahramanlık öyküleri dinlenirdi. Âşıklar, hikâyelerini serküştelerini, bayatı ve türkülerini bu olaylar üzerine koşar, gençler bu duygularla yetişirlerdi.

Hasan, gözünü açıp çevresine baktığı zaman, bu olayları görüp, yurduna, ulusuna koşulan bu hikâyeleri, bayatılar ve destanları dinlemişti. İşte, Hasan’ı çağının en büyük âşığı yapan bu ortamdı. Edebî kişiliği, yurt mücadelesi, duyguları içerisinde gelişmiştir. Akşamları yemeğini yedikten sonra, babasının elinden tutup, ya âşık meclisine yahut da savaş destanlarının söylendiği, cenk kitaplarının okunduğu komşu odalarına giderdi.

Hasan on dört yaşına geldiğinde onda büyük bir av tutkusu başlamıştı. Babasının av tüfeğini alır, köyün yakınındaki Karasu çayının geçtiği Kulaklar mevkiindeki yerde pusuya girer, saatlerce yabani ördek beklerdi. Yine bir gün av beklerken, uyur uyanık halde rüyalar âlemine dalar. İkinci günün akşamına kadar burada kalır. Hasan’ın eve dönmediğini gören babası komşularla birlikte aramağa çıkar, Hasan’ı baygın bir halde bulur eve getirirler. Köy imamı neden baygın olduğunu, başına neler geldiğini sorunca Hasan, rüyalar âleminde gördüklerini üç dörtlükten oluşan ve ilk dörtlüğünü burada verdiğimiz türküyle şöyle anlatır: “Rüya-yı âlemde yattığım yerde/ Neçe yüz min hayal gûşuma geldi/ Üğbe üğ cismime saldı bir ateş/ Sevdiğim salatın düşüme geldi”. Hasan, sözlerinin devamında, rüyalar âleminde pir elinden bade içerek hem bir sevgiliye âşık olduğunu, hem de şairlik kudretini bulduğunu anlatır. Ayrıca kudret mektebinde ders aldığını ve ilahi kudretten Arapça, Farsça ve İmran (İbrani) dilini öğrendiğini, Tanrı’nın cemalini gördüğünü haber verir. Köy imamı, Hasan’a türküsünde söylediklerinin neler olduğunu, Şenlik’in kim olduğunu sorunca, Şenlik örnek şiirler kısmında verilen üç dörtlük bir türküyle cevap verir.

Bu günden sonra Hak âşığı Âşık Şenlik adıyla bilinip ünü etrafa yayılmağa başlar. Gizli gizli sevdiği Huri adlı kızın başka bir köye gelin gitmesi, Şenlik’i çok etkilemiş, bu ayrılığın acısıyla şiirler söylemeğe başlamıştır. Bir süre sonra köylerinden Abdullah’ın kızı Mürüvet’le evlenir. Ancak çocukları olmayınca, aynı köyden Kral Hasan’ın kızı Huri ile evlenir.

Hak âşığı olarak ünlenmeye başlayınca, Köyün ehl-i dilleri, çok güzel türküler söyleyen bu genç âşığa saz ve söz ustası olarak Ahılkelek’in Lebis köyünden, ünlü Hasta Hasan’ın çırağı Âşık Nuri’yi önerir ve Şenlik’i Nuri’nin yanına gönderirler. Âşık Nuri, ününü duyduğu bu genç âşığı sınamak için, ustası Hasta Hasan’ın dört kıta divanını söyler. Şenlik, Nuri’nin söylediği Hasta Hasan’ın sözlerine aynı ölçü ve uyakta çok güzel cevaplar verir. Daha sonra yine Nuri’nin açmış olduğu ayaklarla karşılıklı olarak değişirler. Şenlik, bir müddet ustasının yanında saz ve söz öğrendikten sonra Çıldır’a döner.

Şenlik’in, 1913 yılında trajik ölümü yörede çeşitli olağanüstü olaylara büründürülerek anlatılır. Olay kısaca şöyledir: İran’ın ünlü Revan Hanlarından birisinin büyük bir düğünü olur. Düğüne yanında İran’ın ünlü âşıkları bulunan bütün Hanlar katılır. Şenlik de bu düğüne davet edilir. Günlerce devam eden âşık karşılaşma ve yarışmaları yapılır, hikâyeler anlatılır. Şenlik’in anlattığı “Latif Şah” hikâyesi birinci seçilir. Katıldığı bütün âşık yarışmalarında birinci olur ve “Baş âşık” seçilir. Yenilen âşıklar Şenlik’in yemeğine zehir koyarlar. Çırağı Bala Memmet’le birlikte Çıldır’a doğru yola çıkarlar. Hastalanan Şenlik yolda ölür. Cenazesi Suhara’ya getirilir. Bugün Âşık Şenlik Beldesi’ndeki anıt mezarda yatmaktadır.

Âşık Şenlik’in, kendi yapımı ve düzenlemesi olan kendi adıyla bilinen “Şenlik Divanı” ve “Şenlik Güzellemesi” adlı âşık tarzı hava/makamlar günümüz saz şairleri tarafından sevilerek söylenmektedir. Şenlik’in hikâyelerine bağlı şiirleri ile çeşitli konu ve şekillerde yazılan şiirlerinin toplam dörtlük sayısı 1600 den fazladır. Şenlik, şiirlerini divanı, koşma, yedekli koşma tecnis, cigalı tecnis, sicilleme, destan, türkü ve bayatı türlerinde söylemiştir. Şenlik, Âzeri âşıklarının kullandığı bir şiir türü cıgalı tecnis biçimiminde güzel örnekler vererek bu türü âşık şiirimize kazandırmıştır. Mektep, medrese görmediği halde, klasik divan tarzında yazdığı 15, 16 heceli divanlar ve muammaları oldukça başarılıdır.

Âşık Şenlik’i büyük usta yapan özelliklerinden birisi de onun çok iyi bir halk hikâyesi musannifi olmasıdır. Tamamiyle kendi orijinal tasnifi olan; Latif Şah, Sevdakâr ve Salman Bey, konu, kurgu, kahraman, mekân, motif ve türküleri bakımından Türk halk hikâyeleri ve halk hikâyeciliği literatüründe baş sırada yer alan yapıtlardır. Âşık Şenlik, Latif Şah ve Salman Bey adlı hikâyelerinin konularının kaynağını yörede yaşanmış küçük olaylardan almıştır. Yaşanmış bu küçük olaylar, âşığa ilham kaynağı olmuş ve geleneğin uzunluk süre ölçütlerine göre üç gecelik hikâyeler olarak tasnif edilmiştir. Örneğin Salman Bey hikâyesinin konusu yörede yaşanmış bir kan davasından alınmıştır. Çok sevdiği bir dostunun başından geçen bir olaydan çok etkilenen Şenlik, bu olaya önce bir destan söylemiş, bu destandaki olaylar daha sonra halk hikâyesi şeklinde formatlanmış, uygun yerlerine türküler konularak hikâye tasnif edilmiştir. Latif Şah hikâyesinin konusunun kaynağı da yörede yaşanmış bir yoksulluk olayına dayanmaktadır. Olay kısaca şöyledir; bir kış günü Suharalılar, ağalardan birisinin evinde toplanmış Şenlik’i dinliyorlarmış. Köpeklerin sesine çıkan ev sahipleri yanında 12 yaşlarında ayakları çıplak, elbiseleri yırtık bir çocukla, yaşlı ve düşkün bir ihtiyarı içeriye getirmişler. İkisi de soğuktan donmak üzereymiş Meclistekiler, bunların karınlarını doyurup ısıttıktan sonra nereli olduklarını sormuşlar. Bunların, Akbabalı amca yeğen oldukları, çocuğun babası sakat olduğu için amcası ile sadaka toplamaya çıktıklarını öğrenmişler. İhtiyarın adı Mevlüt, çocuğun adı da Latif’miş. Köylüler bunların durumuna çok acımış ve Şenlik’ten bunların durumuna bir türkü söylemesini istemişler. Şenlik de doğaçlama olarak bunların durumunu anlatan etkili bir türkü söylemiş. Daha sonra bu olay ve türkünün üzerine “Latif Şah” hikâyesini düzenleyip tasnif etmiştir. Sevdakâr hikayesinin konusunun kaynağı biraz daha değişiktir. Yörede anlatılan Şahoğlu Şah Abbas anekdotlarının birisi Şenlik’e ilham kaynağı olmuş ve Şenlik, hikâyesini bu kısa anlatım üzerine inşa etmiştir. Şenlik büyük bir ileri görüşlülükle bu hikâyelerin tasnif tarihlerini ve hatta yanlış veya eksik anlatmayı önlemek amacıyla hikâyelerdeki dörtlük sayılarını da hikâyelerin sonuna nakşetmiştir.

İlk tasnifi olan Latif Şah hikâyesinin tasnif tarihi, hikâyedeki dörtlük sayısı ve hikâyenin musannifinin adı, hikâyenin sonunda kahramanlarından Koca Lele’nin ağzından bir dörtlükte belirtilmiştir: “Men Lele’yem derdim çoktur sinede/ Söz bend oldu yüz kırk yeddi hanede/ Tarih bin ikiyüz doksan senede/ Çıldırlı Şenlik’in yadigârıdır”. Sevdakâr hikâyesinin kimlik bilgileri de yine hikâyenin sonunda bir dörtlükte Şenlik’in ağzından belirtilmiştir: “Bu bir hikâyedir tasfir yazıda/ Yüz elli dört kıta tasnif özümde/ Tarih min ikiyüz doksan dokuzda/ Kul Şenlik’in vasf-ı hali deyersen”. Son tasnifi olan Salman Bey konu, kurgu, ve türküleri bakımındanTürk Halk hikâyeciliğinin bir başyapıtıdır. Hikâye ile ilgili bilgiler de hikâyenin son dörtlüğünde verilmiştir: “Tarih min üçyüz on birde/ Böyle oldu vasfı halim/ Var olsun ulusum elim/ Şenlikten yadigâr size”.

Âşık Şenlik’in şiirlerinden, onun kahramanlık duygularına sahip büyük bir yurtsever olduğu anlaşılır. Yaşadığı 1877-78 Türk Rus savaşları dönemi, bu duyguların kaynağını oluşturmuştur. Ünlü koçaklamalarının halk üzerinde büyük etkisi olmuştur. Özellikle aşağıda vereceğimiz ünlü 93 koçaklaması çoğaltılıp halka dağıtılarak halkın direnişinin ve başeğmezliğinin bayrağı olmuştur. Halk şiirinin kahramanlık (koçaklama) türü şiir dalında Âşık Şenlik’in 93 koçaklaması bu türün "şaheseri" kabul edilmektedir. Şenlik'in bu koçaklamada esaret altında yaşayanlara umut ve cesaret, gelecek nesillere, millî şuur ve yurt sevgisi aşıladığı görülür.

Âşık Şenlik, kendisinden önce yaşamış bütün ünlü âşıklardan etkilenerek onların eserlerini kendisine örnek almıştır. Özellikle Âzeri sahasının ünlü âşıkları, Tufarganlı Abbas, Dede Kasım ve Hasta Hasan’ın, Şenlik’in hikâye tasnifi ve şiir sanatı üzerinde çok büyük etkisi olmuştur. Şenlik’in çağdaşı olan Gökçeli Âşık Elesker ve Narmanlı Âşık Sümmanî’nin birbirlerini etkiledikleri şiirlerinden anlaşılmaktadır. Şenlik’in birçok âşıkla yapmış olduğu atışma ve değişmelerde doğaçlama güç ve yeteneğinin de yüksek olduğu görülür. Âşık Şenlik, zamanında ve kendisinden sonra özellikle Doğu Anadolu’da yetişen bütün halk şairlerini hikâye ve şiir yönünden büyük ölçüde etkilemiştir. Daha önce tarihi ile ilgili kısa bigi verdiğimiz Terekeme/Karapapak uyruğuna mensup olan Şenlik, bütün şiirlerinde Terekeme ağzının fonetik kalıplarına sadık kalmış ve bu ağzın kelime hazinesini büyük bir ustalıkla kullanmayı başarmıştır. Terekeme ağzının belli başlı fonetik ve morfolojik özelliklerinin onun şiirlerine yansıdığını görürüz. Bu özelliklerini şiir tekniğinde başarı ile kullanmasını bilmiştir. Âşık Şenlik hikâyeciliği, halk şiirine getirdiği makam ve şekil yeniliği, yetiştirdiği çırakları ile gelenekte çığır açan, iz bırakan ve ekol yaratan “Âşık Şenlik Okulu” nun hocası ve büyük ustasıdır.

Kaynakça

Aslan, Ensar (2007). Çıldırlı Âşık Şenlik. Hayatı-Şiirleri-Karşılaşmaları. 4. Baskı. Ankara: Maya Akademi Yay.

Aslan, Ensar (2011). Türk Halk Edebiyatı. 3. Baskı. Ankara: Maya Akademi Yay.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: PROF. DR. ENSAR ASLAN

Yayın Tarihi: 20.09.2013