Madde Detay

Asıl adı Osman Fadlî bin Seyyid Fethullah olup klasik edebiyatımızda "Fadlî" mahlasını kullanan altı şairden birisi olan Osman Fadlî Efendi, İstanbul’da yetişen büyük velilerdendir. Celveti tarikatı şeyhlerinin ileri gelenlerinden ve büyük sufilerdendir. H.1041/ M.1631 yılında Bulgaristan’ın Şumnu kasabasında doğdu. Fatih’te Atpazarı denilen yerde oturduğu için “Atpazarı Şeyhi Osman Efendi” namıyla meşhur oldu. Osman Fadlî Efendi, Fadlî-i İlâhî, Emir Efendi, Emir Sultan, Atpazarî, Şeyh Osman ve Kutub Osman olarak da bilinir (Akkuş 2011: 58). Ailesi hakkında bilgililer sınırlıdır. Babası Fethullah Ziyâde, Seyyid ve Osmanlı ordusunda görevli bir askerdir. Osman Fadlî Efendi, Hz. Hasan’ın soyundan olup çok evlilik yapan meşâyihtendir. Kaynaklarda on yedi defa evlendiği belirtilmektedir. Bu evliliklerden; Şeyh Mehmed el-Cûdî, Mustafa Efendi, Ahmed Efendi, Abdullah Efendi, Sâliha Hanım, Hanîfe Hanım, Hatîce Hanım, Âişe Hanım olmak üzere dört erkek dört de kız evlat sahibi olmuştur (Bursevi 1874: 94). Osman Fadlî Efendi on yedi yaşına kadar Şumnu’dan dışarı çıkmayıp ilk tahsilini babasından aldı. Babası onu mükemmel bir şekilde yetiştirmeye çalıştı. Babasının vefatından sonra annesinden ilim tahsili için Şumnu’dan ayrılması için izin vermesini istedi. İznin ardından tahsilini artırıp tasavvuf yolunda ilerlemek için Edirne’ye gitti. İlim öğrenmede çok gayretli ve çalışkan olan Osman Efendi, iyi bir eğitim alıp Arapça, Farsça ve tasavvuf ilminin inceliklerini öğrendi. Edirne’de Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin halîfelerinden, Saçlı İbrâhim Efendi’nin dergâhına gidip onun himayesi altına girip talebesi oldu. İbrâhim Efendi, Seyyid Osman Efendinin gayret ve kabiliyetini görerek, terbiyesinden aciz olduğunu bildirdi ve İstanbul’da bulunan büyük âlim Zâkir-zâde Abdullah Efendi’ye gönderdi. İstanbul’a gidip, Zâkir-zâde Abdullah Efendi’nin himayesi altına girerek uzun süre derslerine devam etti. Osman Fadlî Efendi, Celvetilik esasları üzerine sülûkunu devam ettirdi. Şeyhinin zahirî ilimlerde ders vermemesi sebebiyle çeşitli hocaların derslerine devam ederek zahirî ilimlerle de ilgilenerek bilgilerini arttırdı (Muslu 1994: 142).

Osman Fadlî Efendi, hem zahirî hem de bâtini derslerini tamamladıktan sonra Aydos kasabasına halife olarak gönderildi. Burada vaaz ve irşadla meşgul olan Osman Fadlî Efendi, şeyhinin ölümü üzerine halifelikten müstakil bir şeyhliğe çıktı ve H.1068/ M.1657 yılında Filibe beldesine gitti. Filibe beldesinde on beş yıldan fazla kaldı. Sonra Filibe’den ayrılarak 1672 yılında İstanbul’da Atpazarı olarak bilinen semtteki Kul Camiinde ikamete başladı. Hem Atpazarı Tekkesinde hem de Zeyrek Tekkesinde irşad faaliyetlerinde bulundu. Aynı zamanda muhtelif camilerde de vaazlar verdi. H.1095/ M.1684 yılında da Sultan Selim Camii Cuma vaizliğine getirildi (Özcan 1989: 2, 436). Bir süre sonra devletin ileri gelenleriyle anlaşmazlığa düştü ve Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın ardından sadrazam olan Kara Kethüda İbrahim Paşa’nın sadareti döneminde mallarına el konularak memleketi olan Şumnu’ya sürgün edildi. Bir süre sonra Osman Fadlî Efendi bir emir üzerine Konya, Lârende, Silifke, Lefkoşa yoluyla Magosa’ya gitti. Burada da irşad ve vaazlarına devam etti. Ancak Kıbrıs valisi bu faaliyetini yasakladı. Osman Fadlî Efendi sürgün edilişinden bir süre sonra müridi, talebesi ve halifesi İsmail Hakkı Bursevî’ye mektup yazarak kendisini ziyaret etmesini istedi. Bu ziyaret sırasında Osman Fadlî Efendi kendi yerine İsmail Hakkı Bursevî’yi şeyh tayin etti. Bu ziyaretten üç ay sonra 1102/1691 yılında vefat etti. Magosa’da defnedildi (Yıldız 1991: 4, 84).

Osman Fadlî Efendi, dinî ilimler, tasavvuf ve Arap edebiyatı ile ilgili eserler yazmıştır. Osman Efendi’nin eserleri üzerine Kadri Erdem “Kutup (Seyyid) Osman Fazlî Divânı İnceleme-Metin” ve Muhammed Bedirhan “Osman Fazlî Atpazarî: Hayatı-Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri” adlı yüksek lisans çalışmasını yapmışlardır. Eserleri şunlardır:

1. Misbâhu’l-Kalb Şerhu Miftâhi’l-Gayb: Osman Fazlî Atpazarî’nin, Sadreddin Konevî (ö.637/1274)’nin Miftâhu’l-Gayb adlı eserine yazdığı şerhidir.

2. Mir’âtu Esrâri’l-İrfân: Bu eser Sadreddin Konevî’nin Fatiha tefsirinin haşiyesidir.

3. el-Lâihâtü’l-Berkiyyât fî Keşfi’l-Hucub ve’l-Estâr an Vücûhi Esrâri Ba’zi’l Ehadis ve’l-Âyât: Bazı ayet ve hadislerin tasavvufî yorumunu yaptığı bu eserinde kalbine doğan bilgileri vahdet-i vücûd çizgisindeki bir tasavvuf anlayışıyla kaleme almıştır.

4. Tecelliyât-ı Berkıyye: Bu eser Muhyiddin-i Arabî’nin “Aşkıyye” kasidesinin şerhidir.

5. Fethu’l Bab: Münazara ilmine dair Adudu’d-din Ahmed b. Rükneddin (ö.1355)’in Risâletü’l- Adûdiyye adlı eserinin şerhidir.

6. Risâle-i Rahmâniyye fî Beyân-i Kelimeti’l-İrfâniyye: Esmâ-i ilâhiyye ile ilgili bir eserdir.

7. Mektûbât-ı Osman Celvetî li-Tilmîzihî Şeyh İsmail Hakkı: Bu eser Osman Fadlî Efendi’nin İsmâil Hakkı Bursevî’ye yazdığı mektuplardan oluşmaktadır.

8. Şerhu Fusûsi’l-Hikem: Bursevî’nin belirttiğine göre Filibe’de iken telif ettiği bu eserini daha sonra yakmıştır.

9. Hâşiye alâ Muhtasari’l-Maânî: Bu eser Sadeddin Taftâzânî’nin Muhtasaru’l-Ma’ânî isimli eserine yazılmış bir hâşiyedir.

10. Hidayetü’l –Mütehayyirin: Hikmet ve kimya ilmi ile ilgilidir.

11. Mutavvel Haşiyesi: Beyan ilmi ile ilgilidir.

12. Hâşiye alâ Muhtasar-i Şerhi’t-Telhîs: Arap Edebiyatına dairdir.

13. Hâşiye alâ Muhtasarî’s-Sa’d: Muhtasarü’l-Meani’nin bir haşiyesi olan Haşiye-i Mağribiyye ile birlikte basılmıştır.

14. Şerh-i Tenkih: Bu eser fıkha dairdir.

15. Gâyetü’l-Müntehâb: Henüz kütüphanelerde herhangi bir nüshası tespit edilememiş olan bu eser Osman Fazlî Atpazarî’nin simyaya dair eseri olup şeyhin ilm-i iksîr’de yed-i tûlâ sahibi olduğu İsmail Hakkî Bursevî tarafından nakledilir.

16. Hâşiyetu Muhtasar ala şerhi Telhicü'l-Miftah: Arap Edebiyatına dair bir eserdir (Yılmaz 2001: 365).

Osman Fadlî Efendi, şairliğinden ziyade tasavvufi kimliği ile tanınan bir kişidir. Dönemin önde gelen âlim ve mutasavvıflarındandır. Mutasavvıf kimliği ağır basmakla beraber yalnızca tasavvufla iştigal etmemiş, talebelik döneminde şeyhi Zâkir-zâde Abdulllah’ın zahirî ilimleri ders vermemesi üzerine başka hocalardan zahirî ilimler de talim etmiştir. Osman Fadlî Efendi, şiir anlayışı ile muasırı tarikat ehli bazı kimseleri eleştirmiştir. Ona göre önüne gelen, şiir yazıp bunu ilahi olarak adlandırmakta ve meşayih Kur’an tilavetinden yüz çevirip ilahilerle vakit geçirmektedir. Mutasavvıflar arasında yaygın olan şiir söyleme ve şiir şerh etme geleneği doğrultusunda Osman Fazlî Efendi de, Aziz Mahmud Hüdâyî, Yunus Emre gibi sufilerin şiirlerini şerh etmiş ve talebelerine aktarmıştır. Osman Fadlî Efendi, divanının birçok yerinde şiir anlayışını ve şiir yazma sebebini ifade etmiştir. Şiirlerinde vezin kusurları görülmektedir. Şiire öncelikle bir sanat endişesiyle değil, düşüncelerini başkalarına anlatmada etkili bir yöntem düşüncesiyle bakmaktadır. Söyleyişten çok söylenene önem vermiştir. Mensup olduğu tasavvufi düşünceyi de dikkate alarak sanatı ve öğretiyi bir araya getirmeye çalışmıştır. Osman Fadlî Efendi, şiirlerinde yaşadığı yüzyılda etkili olan “Sebk-i Hindi” akımının tesiri görülmektedir. Çok iyi derecede Arapça ve Farsça bilgisine sahip olan Osman Fadlî Efendi, eserinde Arapça ve Farsça kelimelerden de faydalanmıştır. Bazı şiirlerinde Farsça terkipleri de kullanmıştır. Genel olarak gazel tarzında naat, münacaat ve tevhid türünde yazdığı şiirleriyle duygularını samimi bir şekilde ifade etmiştir. 

 

Akbayar, Nuri (hzl.) (1998). Mehmed Süreyya Sicill-i Osmânî. C. 4. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Akkuş, Mehmet, Ali Yılmaz (hzl.) (2011). Osman-zâde Vassaf Sefine-i Evliya. C. 3. İstanbul: Kitabevi Yay.

Atpazarî Osman Fadlî. Dîvân. Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Küt. No: 173/2. vr. 70-153.

Bedirhan, Muhammed (2006). Osman Fadlî Atpazarî: Hayatı-Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Bursevî, İsmail Hakkı (1874). Kitab-ı Silsile-i Tarîk-i Celvetî. İstanbul: Haydarpaşa Hastanesi Matbaası.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Nuhbetü'l-Âsâr Min-Fevâ'idi'l-Eş'âr) İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay.

Eraydın, Selçuk (1994). Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.

Erdem, Kadri (2008). Kutup (Seyyid) Osman Fazlî Divânı İnceleme-Metin. Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkiretü’ş-Şuara Salim Efendi. Ankara: AKM Yay.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1997). Beyanî Mustafa Bin Carullah Tezkiretü’ş-Şuarâ. Ankara: TTK Yay.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1981). Kınalı-zâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-Şuarâ. C. 2. Ankara: TTK Yay.

Mehmed Raşid (1865). Târih-i Râşid. C. 2. İstanbul: Matbaa-i Amire.

Muslu, Ramazan (1994). İsmail Hakkı Bursevî ve Tamâmu’l-feyz I. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Ören, Enver (hzl.) (1992). “Atpazarlı Osman Fadlî Efendi (Kutup Osman). Evliyalar Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: Türkiye Gazetesi Yay.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Şeyhî Mehmed Efendi Vakâyiu'l-Fuzalâ. C. 2. İstanbul: Çağrı Yay.

Yavuz, A Fikri, İsmail Özen (hzl.) (1972). Bursalı Mehmed Tahir Osmanlı Müellifleri. C. 2. İstanbul: Meral Yay.

Yıldız, Sakıp (1991). “Atpazarî Osman Fadlî” İslam Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: TDV Yay. 84-85.

Yılmaz, H. Kâmil (1982). Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı. İstanbul: Erkam Yay.

Yılmaz, Necdet (2001). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sûfîler Devlet ve Ulemâ (XVII. yüzyıl). İstanbul: Osav Yay.

 “Osman Fadlî İlahi” (1976). Türk Dili Edebiyatı Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: Dergâh Yay. 144.

 

Gazel

Müstef‛ilün Müstef‛ilün Müstef‛ilün Müstef‛ilün

 

Yâ Rabbenâ sensin Ehad Hayy-ı ebed Ferd ü Samed

Dergâh-ı izzetde şehâ itme bizi merdûd u red

 

Sultânlaruñ sultânısın âlemlerüñ rahmânısın

Âsîlerüñ ġufrânısın ihsâānına yokdur aded

 

Sen bir münezzeh pâdişâh ben abd-i âsî rû siyâh

Kıl bana lutfınla na-gâh lutf eyle sultânım meded

 

Sensin çü Rabbü’l-âlemîn Hallâk-ı Rezzâk u Mu’în

Seb‛â semâvât u zemîn hep cümle fâni sen ebed

 

Fazlî ider lutfın recâ tevfíkını kıl reh-nümâ

Ben bir günah-kârım şehâ gufrân u afvun eyle sed

 

Atpazarî Osman Fadlî. Dîvân. Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Küt. No: 173/2 vr. 97a.

 

Gazel

Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün

 

Etse ger sâl-ı hezârân âlimân ilme heves

Kudretu’l-lâhı taakkul idebilmez hiç kes

 

Zât-ı uzmâsına nisbet arş u kürs ü kâinât

Dâne-i habbe ne habbe olmaya perr-i meges

 

Tal’at-ı insânı kim itdi yed-i kudretle halk

Eşref-i halk eyleyüp kıldı teni câna kafes

 

Ten rızâ virmez ki ola bir nefes cândan cüdâ

Cân ise a’lâya vâsıl olmak eyler mültemes

 

Gerçi sultân olmadan yekdir bu çok sâat hayât

Lîke şol şart ile kim hamd ide Hakk’a her nefes

 

Hâlimiz ol arsa-i kübrâda diger-gûn olur

Rahmetiyle ger habîbi olmaz ise dest-res

 

Zerrece rahmet iderse ol münezzeh pâdişâh

Yalnız Fazlî degil olur kamû eşyâya bes

 

Atpazarî Osman Fadlî. Dîvân. Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Küt. No: 173/2 vr. 105b.

 

Gazel

Mefâ’îlün Mefâ’îlün  Mefâ’îlün Mefâ’îlün

 

Elâ ey zübde-i eşyâ habîb-i hayy-ı bî-hemtâ

Özün ‘âlemlere rahmet sözündür a’zamü’l-esmâ

 

Yüzün mâh-i münevverdür sözün kand-ı mükerrerdür

Özün sultân-ı ekberdür vücudun nüsha-i kübrâ

 

Dü kevnün afitâbısın şeh-i ‘âli cenâbısın

Emîr-i kâm-yâbısım mekan senündür cennet ü havrâ

 

Şefâ’at burcınun mâhı risâlet tahtınun şâhı

Kamûnın mürşid-i râhı çü sensün ey şah-ı dânâ

 

Bu Fadlî bendeni yâd it tarîk-ı hakka irşâd it

Şef’i ol kalbini şâd it bir ednâ bendedür şâhâ

 Atpazarî Osman Fadlî. Dîvân. Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Küt. No: 173/2 vr. 81a.