Madde Detay

Osmanlı şeyhülislâmlarındandır. Erzurumlu’dur. Kaynaklarda “seyyid, mevlânâ, efendi, câmiü’r-riyâseteyn” gibi ifadelerle anılmaktadır. Köklü bir aileye mensuptur. Babası Şeyh Mehmed Efendi, annesi ise Murtaza Cennetî Efendi’nin kızı Şerife Hatun’dur. Şeyhî Mehmed’in “silsile-i ensebleri Şemseddîn-i Tebrizî hazretlerine müntehî olup” ifadesiyle belirttiği üzere soyu Şems-i Tebrizî’ye dayanmaktadır. Kendi hâl tercümesindeki ifadesine göre Şevval 1048/ Şubat-Mart 1639 tarihinde dünyaya gelmiş ve iyi bir eğitim almıştır. Eğitimi esnasında dinî ilimlerle birlikte dilbilgisi, beyân, bedî‘ ve ma‘anî gibi pek çok ilim tahsil etmiş olan Seyyid Feyzullah Efendi, bazı dîvânların yanı sıra dil konusunda yazılmış kitapları da okumuştur. Hakkında bilgi veren eserlerde Halvetî olduğu belirtilmektedir. Hayatında mühim bir tesiri olan hocası Mehmed Vânî Efendi sayesinde Erzurum’dan İstanbul’a gelmiş ve medreselerde müderris olarak görev almıştır. Elde ettiği önemli mevkilerden biri Şehzâde Mustafa ve Şehzâde Ahmed’in “hoca”lığıdır. Kadılık ve nakîbü’l-eşrâflık da yapan Feyzullah Efendi, Rebîülâhır 1099/Şubat-Mart 1688 tarihinde şeyhülislâmlık makamına ulaşmıştır. Ancak bu uzun sürmemiş, görevinden çok kısa süre sonra azledilmiştir. Yeniden şeyhülislâm olması Şevval 1106/Mayıs-Haziran 1695 tarihindedir. “Edirne vak‘ası” olarak bilinen ayaklanma neticesinde Rebîülâhır 1115/ Eylül 1703 yılında öldürülmüştür. Katli esnasındaki eziyetleri anlatan Defterdar Sarı Mehmed Paşa bu durumu, “Devr-i Âdem’den bu deme dek bu tâ’ife-i ‘aliyyeden bir ferde isâbet eylemeyen mehâmm-ı fecî‘a-i nişâne ve ‘ibret-nümây-ı halk-zamâne oldu.” şeklinde ifade etmiştir.

Osmanlı’nın ilmî ve kültürel faaliyetlerine gerek fetvaları gerekse eserleriyle önemli hizmetlerde bulunmuş olan Seyyid Feyzullah’ı, Mehmed Süreyyâ, “âlim, fâzıl, edîb, vecîh, mehîb, nebîh, müfessir, nükte-senc” olarak tanıtırken Bursalı Mehmed Tâhir onun “ezkiyâ-yı ‘ulemâdan” olduğunu belirtir. Birçok kaynak da Şam, Medine, Mekke, Erzurum ve İstanbul’da yaptırdığı cami, çeşme, medrese gibi mimarî eserlerden bahsetmektedir. Şemsettin Sâmi onun bir başka yönünü “hüsn-i hattıyla dahi meşhûrdur” ifadesiyle belirtmektedir.

Eserleri: Seyyid Feyzullah Efendi’nin değişik konularda kaleme alınmış, 1. Letâifnâme 2. Fetâvâ-yı Feyziye 3. Mecmû‘a-i Hikâyât 4. Nesâyihü’l-mülûk 5. Riyâzü’r-rahme 6. Kitâbü’l-ezkâr 7. Risâle fî beyâni kevni’s-sultân Mustafa b. Muhammed Han Müceddiden gibi eserleri yanında bazı kitaplara yazdığı tercüme ve hâşiyeleri de bulunmaktadır. Bu eserlerden üzerinde Rahime Altaş tarafından bir yüksek lisans tezi yapılmış olan (2004) Fetâvâ-yı Feyziye, Süleyman Kaya tarafından yayımlanmıştır (2009). Eser ihtiva ettiği 2865 fetva ile son derece önemli fetva mecmualarından biridir. 50 bölümden meydana gelmekte ve her bölüm “kitâb” diye adlandırılmaktadır. İçindeki bölümler, işlenen konuya göre “Kitâbu’t-tahâre, kitâbu’l-zekât, kitâbu’n-nikâh, kitâbu’ş-şirket, kitâbu’l-havâle, kitâbu’ş-şehâdât, kitâbu’l-hîbe” gibi başlıklarla ayrılmaktadır. Kaynaklar Seyyid Feyzullah’ın kaleme aldığı Arapça manzumelerinin yanında Hacı Bayram-ı Velî’nin bazı şiirlerine yazdığı açıklamaları olduğunu da belirtmektedirler. Eski ve yeni pekçok kaynakta hayatı ve eserleri hususunda ayrıntılı bilgi bulunan Şeyhülislâm Feyzullah Efendi hakkında 1950 yılında Huriye Gerçek tarafından bir lisans tezi ve 1966 yılında da S. F. Meservey tarafından bir doktora tezi hazırlanmış, son dönemde ise pek çok kaynak tetkik edilerek Mehmet Serhan Tayşi, Mesut Okumuş ve İsmail Katgı gibi araştırmacılar tarafından gerek kitap, makale, bildiri gerekse tez ve ansiklopedi maddesi olarak son derece kapsamlı çalışmalar yapılmıştır.

Ahmet Bâdî Efendi (2014). Riyâz-ı Belde-i Edirne. (hzl.). Niyazi Adıgüzel, Raşit Gündoğdu. Edirne: Trakya Üniversitesi Yay.

Ahmet Rıfat (2004). Lügat-i Tarihiyye ve Coğrafiyye. C.5-6-7. Ankara: Keygar Neşriyat. 226.

Altaş, Rahime (2004). Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin Fetâvâ-yı Feyziyye İsimli Eserinin Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Derin, Fahri Ç. (1959). “Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin Nesebi Hakkında Bir Risâle”. Tarih Dergisi. 10(14): 97-104.

Eliaçık, Muhittin (2012). “Osmanlıda Manzum Fetvâlar ve Edebî Değerleri”. Turkish Studies. 7(1): 41-56.

Gerçek, Huriye (1950). Feyzullah Efendi, Âilesi, Ecdadı, Evlâdı ve Akrabaları. Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Karahasanoğlu, Selim (2005). “‘Yanlış Zamanda Yanlış Adam’: Feyzullah Efendi-Sabra Meservey, Feyzullah Efendi: An Ottoman Şeyhülislam.” TALİD. 3 (5): 843-847.

Katgı, İsmail (2011). Osmanlı Devleti’nde Öldürülen Şeyhülislâmlar. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi. 219-430.

Katgı, İsmail (2013). “Osmanlı Devleti'nde Padişahın Emriyle (Siyaseten) Katledilmiş Şeyhülislamlar”. History Studies. 5 (3): 85-115.

Katgı, İsmail (2013). Maktûl Şeyhülislâmlar. İstanbul: İz Yay.

Kaya, Süleyman (hzl.) (2009). Fetâvâ-yı Feyziye Şeyhülislâm Feyzullah Efendi. İstanbul: Klasik Yay.

Keskin, Mustafa, Ayhan Öztürk, Hamdi Savaş, Havva Kurt (hzl.) (1997). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye. C.IV/I. İstanbul: Sebil Yay. 39.

Köprülü, Orhan F. (1964). “Feyzullah Efendi”. İslâm Ansiklopedisi. C.4. İstanbul: MEB Yay. 593-600.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tâhir Osmanlı Müellifleri. C.1. Ankara: Bizim Büro Basımevi. 393.

Meservey, Sabra Follet (1966). Feyzullah Efendi: An Ottoman Şeyhülislam. Doktora Tezi. Princeton University.

Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi (t.y.). Devhatü’l-Meşâyıh Maa Zeyl. [İstanbul].74-76.

Okumuş, Mesut (2007). “Erzurum’lu Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi (ö.1115/1703) ve Osmanlı İlim Hayatındaki Yeri”. Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu. C.1. Erzurum. 343-368.

Okumuş, Osman (2013). "Osmanlı Tarihinde Katledilen Şeyhülislamlar." Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5(1): 387-396.

Özcan, Abdülkadir (1994). “Edirne Vak‘ası”. İslam Ansiklopedisi. C.10. İstanbul: TDV  Yay. 445-446.

Özcan, Abdülkadir (1989). Şakaik-i Nu‘maniye ve Zeyilleri Vekayiü’l-Fudalâ Şeyhî Mehmed Efendi. C. II-III. İstanbul: Çağrı Yay. 247-249.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1995). Defterdar Sarı Mehmed Paşa Zübde-i Vekayiât –Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704). Ankara: TTK Yay. 818.

Peremeci, Osman Nuri (1939). Edirne Tarihi. İstanbul: Resimli Ay Matbaası. 134-136.

Şemsettin Sâmi (1996). Kâmûsu’l-A‘lâm. C.5. Ankara: Kaşgar Neşriyat. 3464.

Tayşi, Mehmed Serhan (1983). “Şeyhü’l-İslâm Seyyid Feyzullâh Efendi ve Feyziyye Medresesi.” Türk Dünyası Araştırmaları. ( 23): 9-100.

Tayşi, Mehmet Serhan (1995). “Feyzullah Efendi, Seyyid”. İslam Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: TDV Yay. 527-528.

Türek, Ahmed- Derin, F. Çetin(1969). “Feyzullah Efendi’nin Kendi Kaleminden Hal Tercümesi”. Tarih Dergisi. (23): 205-218.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2004). “Feyzullah”. C.IV. Ankara: AKM Yay. 70.

Türk Ansiklopedisi (1968). “Feyzullah Efendi”. C.16. Ankara: MEB Yay. 281. 

feyzullahefendi.atauni.edu.tr/site/?sayfa=feyzullahefendi-kimdir [erişim tarihi: 31.01.2015].

Kitâbu’l-Eymân Bölümü’nden

“Zeyd “Falan muradım hasıl olursa yetmiş koyun kurban etmek nezrim olsun” dedikden sonra Zeyd’in ol muradı hasıl olsa Zeyd aynıyla yetmiş koyun kurban etmek lazım olur mu yoksa yetmiş koyunun bahalarını tasadduk etmek kifayet eder mi?

el-Cevâb: Yetmiş koyun kurbanı lazım olur, kıymetlerini tasadduk kifayet etmez.

Tahrîr-i rakabe ve it‘âm ve kisveden birine kâdir olan Zeyd’e kefaret-i yemin lazıme oldukda bunlardan birini etmeyip üç gün sâim olmak ile kefaret etmek caiz olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.”

(Kaya, Süleyman (hzl.) (2009). Fetâvâ-yı Feyziye Şeyhülislâm Feyzullah Efendi. İstanbul: Klasik Yay. 111.)