Madde Detay

Şeyh Beşâ lâkabıyla bilinen İsmâîl Efendi ile Câzibe Hanım’ın oğlu olan Hâfız Halîl’in soyu Anadolu Selçukluları Devleti’ne mensup Abdülazîz (Alâeddîn) isimli Mevlevî bir zâta dayanmaktadır. Abdülazîz (Alâeddîn) Efendi, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’yi görmüş ve onun müridi Hüsâmeddîn Çelebi’nin hizmetinde bulunmuştur. Hâfız Halîl’in dedesi ise meşhur Simavna kadısı Şeyh Bedreddîn’dir (Yaltkaya 1935: 236). Şairin künyesi Halîl ibni İsmâîl bin Şeyh’tir. Onun hayatına ilişkin bilgiler, bizzat kaleme aldığı ve dedesinin menkıbelerini anlattığı Menâkıb-ı Şeyh Bedreddîn’in muhtelif kısımlarında bulunmaktadır. Bu eserdeki bilgilere göre Şeyh Bedreddîn sıkıntılar yaşamaya başlayınca oğlu Şeyh İsmâîl izin isteyerek ayrılmış ve 813/1411’te eceliyle vefat etmiştir. Mezarı Menderes kıyısında Nizar Köyü’ndedir. Hâfız Halîl ise iki kız kardeşiyle birlikte önce Börklüce Mustafâ’ya teslim edilmiş, ardından İznik’e dedesi Şeyh Bedreddîn’in yanına gönderilmiştir. Şeyh Bedreddîn’in ölümünden sonra Edirne’ye taşınan Hâfız Halîl, Câmî-i Kebîr’e imam olmuş, Mollâ Hüsrev isimli bir zâtın hizmetinde bulunmuştur. O sıralarda bir serserinin öldürülmesi hadisesi üzerine o da hapse atılmış, hapisten çıktıktan sonra önce Bursa’ya ardından Göynük’e gitmiştir. Orada Akşemseddîn’e tabi olmuştur. Bir müddet sonra amcasının kızı Kübrâ ile evlenmiştir. İsrâîl ve Mahmûd isimli iki oğlan ile bir de kız çocuk sahibidir. Kosova Savaşı (851/1448) sırasında II. Murâd’ın (öl. 855/1451) iltifat ettiği Hâfız Halîl ordu imamlığı yapmıştır. Hocası Akşemseddîn’in maiyetinde İstanbul’un fethine katılmıştır. İstanbul’un fethinden sonra gördüğü bir rüya üzerine Serez’e (Siroz) gitmiş, ardından yurduna dönmüştür (Gölpınarlı 1966: 100-118; Yaltkaya 1935: 236-256). Şairin hayatının bundan sonraki dönemlerine dair herhangi bir ayrıntı yoktur. 

Hâfız Halîl’in yegâne eseri Menâkıb-ı Şeyh Bedreddîn’dir. Şeyh Bedreddîn’in hayatı, şahsiyeti ve mücadelesi etrafında şekillenen eserin kesin olmamakla birlikte Fâtih Sultân Mehmed devrinin ilk yıllarında yazıldığı tahmin edilmektedir (Kozan 2003: 4). Arûzun fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün kalıbıyla kaleme alınan mesnevî yaklaşık olarak 2500 beyittir (Şentürk vd. 2005: 229). Tek nüshası Taksim Atatürk Kitaplığı K. 157’de kayıtlı metnin muhtevası üzerine iki inceleme yapılmıştır (Yaltkaya 1935; Gölpınarlı 1966).

Menâkıb-ı Şeyh Bedreddîn’de şairin adı Hâfız Halîl ve Halîl şeklinde geçmektedir (Gölpınarlı 1966: 105 ve 119). Hâfız Halîl, eserinde hayatına ilişkin bilgileri aktarırken ilmî ve edebî açıdan donanımlı olduğunu hissettirmektedir. Gölpınarlı (1966: 104) da bu hususa dikkat çekerek onun Doğu’daki ve Anadolu sahasındaki şairleri bildiğini; Mevlânâ, Hâfız-ı Şîrâzî ve Yûnus Emre gibi şahsiyetlerden alıntılar yaptığını belirtmektedir. İsminin önündeki Hâfız sıfatı ve ordu imamlığı yapması da Hâfız Halîl’in dinî ilimlerdeki yetkinliğini de göstermektedir.

Akbayar, Nuri, S. A. Kahraman (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî. C. 3. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Balcı, Rüştü (hzl.) (2014). Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn. C. 1, 5. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Bursalı Mehmed Tâhir (1972). Osmânlı Müellifleri. C. 1. İstanbul: Meral Yay.

Ceyhan, Semih (2012). “Vâridât”. İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: TDV Yay. 520-522.

Gölpınarlı, Abdülbaki (1966). Sımavna Kadısı Şeyh Bedreddin. İstanbul: Eti Yay.

Kozan, Ali (2003). Şeyh Bedreddîn: Hayatı, İsyan Hadisesi ve Vâridât’ın Metin Kritiği. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.

Kozan, Ali, S. Akyol (2013). “Şeyh Bedreddin’in Menkıbevî Hayatına Dair Bilinmeyen Bir Eser: Menâkıb-ı Şeyh Bedreddin Sultan”. Tarih Okulu Dergisi XIV: 75-112.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Tuhfe-i Nâilî - Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Şakâyık-ı Nu’mâniyye ve Zeyilleri (Hadâiku’ş-Şakâik). C. 1. İstanbul Çağrı Yay.

Şentürk, Ahmet Atilla, A. Kartal (2005). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yay.

Yaltkaya, M. Şerefeddin (1935). “Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin’e Dair Bir Kitap”. Türkiyat Mecmuası 3 (1926-1933): 233-256.

Menâkıb-ı Şeyh Bedreddîn

[Mukaddime’den]

Bu menâkıb içre ne kim söyledüm

Şeyhden işidileni nakl eyledüm

Niceler Şeyh’e menâkıb yazdılar

Yazdılar ammâ hevâda gezdiler

Şeyhün ashâbını gördiler velî

Bî-haber bunlar sülûkdan iy velî

Ne ki efvâhdan bular işitdiler

Anı nakl idüp söz anı bildiler

Yazuban düzdiler itdiler kitâb

Anı okıyup yazdı şeyh ü şâb

Bunda nakl olanı gör sen iy ahı

Gayrı nakle dutma gûşun bir dahı

(...)

[Şeyh Bedreddîn’in Vefâtına Tarih]

Hazrete irdi çün ol mevlûd-ı Hû

Dindi târîh innehu meczûbi Hû

Ol cihân içre olan makbûl-ı Hak

Ol sabûhu’l-vech ol meczûb-ı Hû

Ol sirâcüd’d-dîn şeyhu’l-müttakîn

Ol dü kevni terk iden mensûb-ı Hû

Ol Simâviyyü’l-asıl mahmûd-ı dil

Ya’nî Bedr-i Rûm u merhûb-ı Hû

Bu fenâ milkinde hem Mansûr-vâr

Işk dârında olan maslûb-ı Hû

Şehr-i Siroz şud mezâreş iy cüvân

Yerhamullâh innehu matlûbı Hû

Olsun evlâdı vü etbâ’ı anun

Dergeh-i Hak’da şehâ mergûb-ı Hû

Didi Halîl ibni İsmâ’îl bin Şeyh

Cedde târîh innehu meczûbi Hû (818/1415-16) 

(Gölpınarlı, Abdülbaki (1966). Sımavna Kadısı Şeyh Bedreddin. İstanbul: Eti Yay. 105-106, 115.)