Madde Detay

Ali Selim İleri, İstanbul’un Kadıköy semtinde dünyaya geldi. Babası Kıbrıslı, Hasan Hilmi İleri, Lefkoşa’dan İstanbul’a gelerek öğrenim gördükten sonra devlet bursuyla gittiği İsviçre’den yüksek makine mühendisi olarak döndü. Ev hanımı olan annesi Süheyla İleri, Adapazarlı’dır. Selim İleri’nin, kendisinden dokuz yaş büyük ablası Meral İleri, Alman Filolojisi eğitimi aldı ve Almanca okutmanlığı yaptı.

1955’te okul hayatına başlayan Selim İleri, birinci sınıfı Cihangir İlkokul’unda, sonraki dönemi de Firuzağa İlkokul’unda tamamladı. 1960 yılında Galatasaray Lisesine yatılı olarak verildi. Fransızca kompozisyon dersinden bütünlemeye kalınca yıl kaybetmemek için Galatasaray Lisesi’nden ayrıldı. Önce kısa bir süre Bakırköy Lisesi’ne devam ettikten sonra Atatürk Erkek Lisesi’ne geçti. Bu okul, edebiyat yaşamına yön veren iki öğretmenle tanışmasına vesile oldu. Edebiyat öğretmeni Rauf Mutluay, ona edebiyatı sevdiren insanlardan biri olarak yaşamındaki yerini alırken onu öykü yazmaya yönlendiren Fransızca öğretmeni Vedat Günyol’du.

Selim İleri 1967 yılının Temmuz ayında Yeni Ufuklar dergisinde yayımlanan “Savaş Çiçekleri” öyküsel düzyazısıyla edebiyat dünyasına adım attı. Vedat Günyol’un yardımı ve kendi çabasıyla ilk öykü kitabı Cumartesi Yalnızlığı/Güz Notları 1968 yılında çıktığında, henüz 19 yaşındaydı. 1968 yılı, onun İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne başladığı yıldır aynı zamanda; ancak, o yıllarda edebiyat çevrelerine girmeye başlayan Selim İleri, 1972’de okulu bıraktı.

1971’de, Halit Refiğ’in önerisiyle senaryo yazmaya başladı. İlk senaryosu Cennetin Kapısı’nın ardından Günahsızlar, Yaralı Kurt, Bir Demet Menekşe, Seni Kalbime Göndüm ve Göl gibi yirmiye yakın senaryo yazdı. Yayımlanan tek senaryosu Kırık Bir Aşk Hikâyesi ile 1982’de Sinema Yazarlar Birliği tarafından yılın en iyi senaryosu ödülüne layık görüldü.

İlk romanı Destan Gönüller (1973)’dir. Selim İleri’nin edebî yaşamında dönüm noktalarından biri olan Her Gece Bodrum romanı 1976’da yayımlandı.

Selim İleri, 1978’te, Ali Bozok, Mehmet Tim’le birlikte Günebakan Yayınevi’ni kurdu. Yayınevi üç dört yıl sonra maddi olanaksızlıklar yüzünden kapandı.

1987’de Argos dergisinde yöneticilik yapmaya başladı ve dergi kapanıncaya kadar buradaki görevine devam etti.

Selim İleri, 1990’lara gelindiğinde tiyatro oyunları yazmaya başladı. Cahide, Ölüm ve Elmas ilk oyunudur. Daha sonra Allahaısmarladık Cumhuriyet’i yazdı. Sahnelenen bu oyun 1997’de hem Afife Jale hem de Avni Dilligil ödüllerini aldı ve Selim İleri de en iyi tiyatro yazarı seçildi. Son oyunu Mihri Müşfik: Ölü Bir Kelebek’in sahnelendiği 1998 yılında, Devlet Sanatçısı unvanına layık görüldü.

2012’ de, Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülüne layık görüldü.

Selim İleri, 1970’lerden bugüne yaşamı boyunca yazıdan başka bir uğraş edinmeyen, roman, öykü, şiir, deneme, tiyatro, anı, inceleme gibi edebiyatın farklı türlerinde nitelikli eser ortaya koyan çağdaş Türk edebiyatının üretken kalemlerinden biridir. Edebiyat dünyasına kazandırdığı eserler dışında, yirminin üzerinde senaryo yazdı, Yeni Ufuklar, Yeni Dergi, Papirüs, Varlık, Türk Dili, Politika, Dünya, Milliyet, Milliyet Sanat, Gösteri, Cumhuriyet birçok gazete ve dergide inceleme, eleştiri yazılarıyla yer aldı, gazetelerde köşe yazarlığı yaptı, yazı dizileri hazırladı. Radyo ve televizyonlarda kültür-sanat programları sundu.

Yazarın aldığı ödüller şunlardır:

Dostlukların Son Günü ile 1976 Sait Faik Hikaye Armağanı

Her Gece Bodrum ile 1977 Türk Dil Kurumu Roman Ödülü

Yaşarken ve Ölürken ile 1981 Milliyet Sanat Dergisi Yılın Romanı Ödülü

Kırık Bir Aşk Hikayesi ile 1982 Sinema Yazarlar Derneği En İyi Senaryo Ödülü

Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın ile 1991 Türkiye Yazarlar Birliği Roman Ödülü

Allahaısmarladık Cumhuriyet ile 1997 Avni Dilligil Ödülü ve 1997 Afife Jale Ödülü

Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak ile 2001 Orhan Kemal Roman Ödülü

Uzak, Hep Uzak ile 2003 Sedat Simavi Edebiyat Ödülü

İstanbul'un Sandık Odası ile 2005 Türkiye Yazarlar Birliği Hatıra Ödülü

2012 yılı Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü

Selim İleri yazın evrenini kendi yaşam öyküsünden, kişisel deneyimlerinden, gözlemlerinden ve okuma birikiminden yola çıkarak oluşturdu. Onun yazar tavrını biçimlendiren, onu var eden ön koşulların başında ailesi, İstanbul ve okumaları vardı. Yaşamında kitabın değer kazanması, annesinin ona okuduğu masallarla başladı. Dokuz yaşında, okumaya başladığı Kemalettin Tuğcu romanlarıyla birlikte, Kerime Nadir, Ethem İzzet Benice, Muazzez Tahsin Berkant gibi popüler romancıların eserlerindeki duyarlıklardan etkilendi ve onlardan öğrendiği duyarlıkları kendi romanlarına taşıdı.

Selim İleri, lise döneminde, Yakup Kadri’nin, Reşat Nuri’nin, özellikle Halide Edip’in romanlarını okurken edebiyatın dışında her şeye yabancılaştı. Aynı süreçte, Camus, Kafka, Sartre romanlarıyla birlikte Abdülhak Şinasi Hisar, Ahmet Hamdi Tanpınar, Attilâ İlhan, Jane Austen, Nezihe Meriç, Oktay Akbal, Virginia Woolf gibi edebiyatçıların eserlerini okuyan yazar, edebiyatı yaşamın kendisi olarak görmeye başladı. Necati Cumalı, Oktay Akbal, Sait Faik, Sabahattin Ali öyküdeki ilk ustaları oldu (İleri 1984: 62).

Selim İleri’nin eserlerindeki temel hareket noktası, bireydir. Eserlerinde bireyselliğin öne çıktığı bir yazar tavrına sahip olmakla birlikte, toplumcu bakış açısının çok uzağında olmayıp aksine toplumsal konumu içinde bir gösterge olarak bireyin ya da bireylerden oluşan küçük toplulukların sorunlarını anlattı; bireyler, toplumun “yok edici” etkisi altında iletişimsizliğe dayalı yalnızlıkları yaşarken varoluşlarını tamamlama çabasındadır (Oktay 2004, 48).

Selim İleri, bireyin iç dünyasından yola çıkıp içinde bulunduğu dönemi, yaşamın değişkenlerini de içine alarak gelişen yalnızlık, yabancılaşma, cinsellik, aşk, aydın eleştirisi, sosyal eşitsizlik gibi belli başlı izlekleri kendine özgü bir duyarlıkla işledi. Yazar, tarihsel zamanın kimi olgularına değinmekle birlikte, kentsoylu aydınların bireysel tarihini ele aldı. Başka bir ifadeyle, aydın/sanatçı çevresinin kişisel sorunlarını dillendirmekle birlikte, toplumsal tarihe yöneldi.

Selim İleri, edebiyatın hemen her türünde eser vermiş olmakla birlikte, Türk edebiyatında romancı kimliği ile öne çıktı. 1970’li yılların başında Türk romancılığında yer edinmeye başlayan Selim İleri, 1973’te yazdığı ilk romanı Destan Gönüller’den 2018 yılında yayımlanan son romanı Elimde Viyoletler Beklenen Sevgili’ye kadar bütün romanlarında, gerek biçim gerekse içerik bakımından geleneksel romanın dışında bir anlayışı yansıttı.

Selim İleri’nin romanlarında, biçimsel yapı ve estetik tavır olayların önüne geçti. Aynı anda pek çok zaman dilimini yaşayabildiği, tasarlayabildiği ya da düşleyebildiği kısa zaman dilimlerinde roman kişileri bilinç dünyalarında, iç dünyalarında birçok zamanı bir arada yaşadı (Tosun 2008, 39).

Selim İleri eserlerlerinde, “birkaç kişinin öyküsü”nü (Eco 1995, 97) anlattı. Roman kişileri, duyumsama ve bilinçaltının öne çıkartılmasıyla modernist figüre yakın durur. Yazar, roman kişilerini iç konuşma, bilinç akımı, geriye dönüş, çağrışım gibi modern roman tekniklerini kullanarak sundu. Modern kent insanları arasından seçilen bu kişiler, toplumsal yapılara, toplum değerlerine yabancılaşmış ve kendi iç dünyalarına yönelmişlerdi. Romanlarda eylemden daha çok, kişilerin iç dünyaları, psikolojik sorunları ön plandadır. Selim İleri’nin romanlarının en dikkat çekici kişileri kentsoylu sanatçılar/aydınlar, kadınlar ve gerçek figürlerden hareketle kurgulanmış kişilerdir (İleri 1979, 26).

Selim İleri, roman yazmaya başladığı 1973’ten bugüne hep göz önünde bir yazar oldu. Eserleri üzerine çok şey söylendi, çok şey yazıldı. 1970 ve 1980’lerdeki eserlerinde yalnızlığı anlattıkça bireyci bir yazar olmakla, "küçük oba"yı temsil eden belli roman kişilerinde odaklanmakla ve toplum sorunlarını ihmal etmekle eleştirildi. Daha sonraki süreçte, bireycilikten sonra cinselliğin yazarı eleştirilerinin hedefi oldu. 1990’dan sonra yazdıklarında ise geçmişi, unutulan değerleri yeniden ele alan tavrından dolayı “maziperest” bir yazar olarak nitelendirildirildi. Oysa Selim İleri, duyguyu ve sezgiyi önceleyen, anımsamayı seven bir yazadır (Uğurcan, 2007, 150). Yazar, yaşamı tüm gerçekliğiyle sanat katına çıkarma eğilimindeydi ve bu bakış açısıyla ele aldığı bireyi bütün yönleriyle anlatma çabasında oldu. Selim İleri’nin romanlarının odağında, bunalan küçük kentsoylunun kendisi ve dış gerçeklikle çatışmaları yer aldı. Romanların kurgu dünyası bu figürlerin kendini bulma ve kurma edimleriyle şekillendi. Selim İleri, yazarlık yaşamında bireye ait olanı anlatmayı benimsemesine karşın, toplumsal sorunların tamamen uzağında olmadı. İçsel yaşantılar ya da bireyin bilinci onu etkilemekle birlikte, dış gerçeklikte insanların yaşadıkları sorunlara karşı her zaman duyarlı oldu ve bu duyarlıkla, bireyin acılarını, çatışmalarını, iletişimsizliklerini ya da yaşamdan vazgeçişlerini eserlerine yansıttı.

Son söz olarak Selim İleri, çok genç bir yaşta girdiği edebiyat dünyasında, geniş okur kitlelerine ulaşmayı başaran Türk edebiyatının üretken kalemlerinden biridir. Selim İleri eserlerinde, sürekli bir arayışın ve değişimin peşinde olması, ele aldığı konulardaki özgünlüğü ve biçim özellikleriyle Türk edebiyatının önemli yazarları arasında yerini aldı.