Madde Detay

Asıl adı Abbaskulu’dur. Şiirlerinde Kudsî mahlasını kullanmıştır. Azerbaycan’da Bakü yakınlarında, eski adı Emirhacıyan olan şimdiki Hile kasabasında 22 Zilkade 1208/21 Haziran 1794 tarihinde doğmuştur. Bakıhanov, soylu bir ailenin çocuğudur. Onun dördüncü kuşaktan dedesi Dergâhkulu Bey, Bakü Hanlığının kurucusu olduğundan aile Bakıhanov soyadını taşımaktadır. Babası 2. Mirza Mehemmed Han 1781-1791 yıllarında Bakü hanı olmuş ve kardeşi Mehemmedkulu Hanın iktidarı ele geçirmesi nedeniyle hanlıktan uzaklaştırılmıştır. Bakıhanov’un annesi Sofiya Hanım ise Müslümanlığı kabul etmiş asil bir Gürcü kızıdır. Bakıhanov, sekiz yaşına kadar Bakü’de yaşamış ve ilk tahsilini Bakü’de, özel öğretmenlerden almıştır. Burada Farsçayı, Arapçayı, İslam hukuku ve İslam tarihi ile ilgili ilk bilgilerini öğrenmiştir. 1802 yılında babası ile amcası ve onun çocukları arasında çıkan taht kavgası ailenin mağlubiyeti ile sonuçlanınca aile Bakü’yü terk etmiş ve Azerbaycan’ın kuzeyinde bulunan Guba şehrine, dayısı Fetali Han’ın bir zamanlar onlara hediye ettiği Emsar köyüne taşınmıştır. Babası Guba bölgesinin yönetimine tayin edildikten sonra Abbaskulu tahsilini burada devam ettirmiştir. Bakıhanov, 1819’da Rus ordularının Kafkasya başkomutanı General Yermolov’un daveti ile Tiflis’e yerleşmiş ve askeriyede Doğu dilleri tercümanı olarak çalışmaya başlamıştır. 1827-1829 yılları arasında İran ve Türkiye ile Rusya arasındaki diplomatik görüşmelerde görev almıştır. Şiir ile ilk defa Guba’da bulunduğu yıllarda meşgul olmaya başlamıştır. 1832’de Bakü’de Azerbaycan Türkleri için bir okul açma konusunda çalışmaya başlayan Bakıhanov, bununla ilgili bir taslağı dönemin Rus idarecilerine sunar. Fakat bu teklif Ruslar tarafından kabul edilmez. Bakıhanov, bir süre de Petersburg’da kalır ve 1835 yılında Guba’ya döner. Burada Gülistân adlı edebî bir meclis kurar. Abdullah Kadiri, Emirali Tahircanlı ve başka şairlerin katılımı ile bu edebî mecliste dinî, tasavvufi ve felsefi şiirler müzakere edilmiştir. Bakıhanov 1841 yılında tekrar Kafkasya başkomutanlığında çalışmaya başlar ve Tiflis’e taşınır. Bu şehirde de edebî faaliyetler içinde yer alır ve Mirza Şefi Vazıh’ın kurduğu Dîvân-ı Hikmet adlı edebî meclis bünyesinde şiir sohbetlerine katılır. İlerleyen yıllarda Bakıhanov, Ruslara hizmet ettiği için bir pişmanlık hissine kapılmış ve 1846’da hacı olmak için Mekke’ye gitmeye karar vermiştir. Tiflis’ten ayrıldıktan sonra Tebriz’e, Tahran’a uğramış daha sonra İstanbul’a gelmiştir. Osmanlının başkentinde padişah I. Abdülmecîd ile görüşmüş ve Esrâru’l-Melekût adlı gök cisimlerine dair Arapça yazdığı eserini padişaha sunmuştur. Bu eser, padişahın emriyle Türkçeye tercüme edilmiş ve 1848’de İstanbul’da Efkâru’l-Ceberût adıyla basılmıştır. Daha sonra Kahire üzerinden Mekke’ye giden Bakıhanov, hacı olduktan sonra biraz daha Arabistan’da kalmış, ancak burada veba hastalığına yakalanmıştır. Mekke ile Medine arasında Vadi-yi Fatime adı verilen bölgede 1262-63/1846 yılında vefat etmiş ve oraya defnolunmuştur.

Eserleri şunlardır:

1. Gülistân-ı İrem.

2. Riyâzu’l-Kuds.

3. Tehzîbü’l-Ahlak.

4. Kitâb-ı Nasîhat veya Nasîhatnâme.

5. Aynu’l-Mîzân.

6. Mişkâtu’l-Envâr.

7. Esrâru’l-Melekût/Efkârü’l-Ceberût.

8. Keşfü’l-Garâib.

9. Umûmi Coğrafya.

10. Mir’âtü’l-Cemâl.

11. Kanûn-ı Kudsî: Fars Dilinin Muhtasar Grameri.

12. Kitâb-ı Askeriye.

13. Dîvân.

Bakıhanov’un çalışmalarını ilmî ve edebi olarak iki kısma ayırmak mümkündür. İlmî çalışmaları tarih, dilcilik, astronomi, coğrafya, ilahiyat, hukuk vb. alanlarla ilgilidir. Edebî çalışmaları ise klasik Türk edebiyatının hemen hemen bütün türlerini kapsayan örneklerden ve bunların dışında nesir eserlerden oluşmuştur. Bakıhanov dört dilde, Azerî Türkçesi, Arapça, Farsça ve Rusça ile vermiştir. Özellikle, edebî eserlerini Azerî Türkçesi ve Farsça, ilmî araştırmalarını ise Arapça ve Rusça kaleme almıştır. Bakıhanov’un bilimsel çalışmaları daha çok tarih ve biyografi yazıcılığı üzerine yoğunlaşmıştır. Gülistân-ı İrem hem tarih hem de biyografi kitabıdır. Eserin bir bölümü şair biyografilerine ayrılmıştır. Müellifin diğer bilimsel çalışmaları din ve tasavvufla ilgilidir. Şair, edebî eserlerinde hem lirik bir üslup kullanmış hem de didaktik metinler kaleme almıştır. Şiirleri arasında gazel şeklinde yazdığı manzumeleri geleneği iyi bilen, usta bir şairin kaleminden çıkmış metinlerdir. Öğretici metinlerinde ise daha çok okuyucuya ders verme niyeti ile hitap eder. Bu şiirlerde, hayat tecrübeleri anlatılır, manzum hikâyeler yer alır. Bazen önceki şairlerin eserlerinde de yer alan, kahramanları hayvanlar olan hikâyelere yer verilir. Bakıhanov’un kurduğu Gülistân ve faaliyet gösterdiği Dîvân-ı Hikmet gibi edebî meclisler de onun adını Azerbaycan edebiyat tarihinin sayfalarında ölümsüz hâle getirmiştir.

Abbaskulu Ağa Bakıhanov (2000). Gülistan-ı İrem. (tercüme eden: M. Esgerli) Bakı: Minare Yay.

Aliyev, Elmin (2007). Abbaskulu Bakühanlı ve Ahlak Düşüncesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Bayram, Ömer (2010). “Gülistan-ı İrem’in Tezkire Kısmı”. Prof. Dr. Mustafa İsen Adına Uluslararası Klasik Türk Edebiyatında Biyografi Sempozyumu. Nevşehir: 6-8 Mayıs 2010. 109-120.

Bayram, Parvana (2011). “Şark-Garp Karşılıklı Tesir ve Alakaları Çerçevesinde İki Klasik Türk Şairinin Gözü ile Fransa (Cem Sultan’ın Frengistan Kasidesi ile Abbasqulu Ağa Bakıhanov’un Hayalin Uçuşu ve Frenk Meclisi Mesnevileri Esasında).” Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Z. Bünyadov Adına Şarkşünaslık Enstitüsü ile Romanya’nın Babeş Bolyai Üniversitesi Türkoloji ve Merkezi Asya Araştırmaları Enstitüsünün birlikte düzenledikleri “Muasır Şarkşünaslığın Aktüel Meseleleri” adlı Uluslararası İlmi Konferansın özetleri. Azerbaycan/Bakü.

Bayram, Parvana (2013). “Abbaskulu Ağa Bakühanov’un Hayatı, Eserleri ve Kitab-ı Askeriye Hikayesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6 (27): 145-165.

Gayıbov, Seyran (2008). “Abbaskulu Ağa Bakıhanov’un Gülistan-ı İrem Eserinde Kırım Tatarları ve Giraylar”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1 (4): 218-229.

Hüseynov, H. (1949). Görkemli Azerbaycan Alimi Abbasgulu Ağa Bakıxanov. Bakı.

Muhtaroğlu, Vilayet (1993). “Abbaskulu Ağa Bakıhanov”, Başlangıcından Günümüze Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Azerbaycan Türk Edebiyatı C. 3. Ankara: KB Yay.

Sultanov, Memmedağa (hzl.) (2005). Abbaskulu Ağa Bakıhanov Kudsi Seçilmiş Eserleri. Bakı: Avrasiya Press.

Gazel

Gözlerin kim âşıka mahmûr şeklin gösterir

Ehl-i fakra merdümi mağrûr şeklin gösterir

Bes ki çekdim kâmetin yâdile âh-ı âteşîn

Hâtırım nâr-ı şecerden Tûr şeklin gösterir

Neş'e-i meyhâre bâis olduğun bildim k’onun

Bir perîveş cân ara mestûr şeklin gösterir

Kûy-ı cânândan cüdâ âşıklar ahvâlin desem

Deşt ara bî-kes kalan rencûr şeklin gösterir

Kâmet üzre tâk-ı gîsûdan asılmış hakkı var

Dil enelhak söylese Mansûr şeklin gösterir

Âsmânda kevkeb-i sa'd olsa Esed yerdedir

Bu sebeden yer savadı nûr şeklin gösterir

Tuhfe-i bâb-ı Süleymân söylesem Kudsî n’olur

Bu gazel rân-ı melehde mûr şeklin gösterir

(Sultanov, Memmedağa (hzl.) (2005). Abbaskulu Ağa Bakıhanov Kudsi Seçilmiş Eserleri. Bakı: Avrasiya Press. 245.)

Gülistân-ı İrem adlı eserden bir parça:

Ermenilerden ve Yahudilerden başka Şirvan’ın bütün ahalisi İslam dininde olup bazısı Şia ve bazısı Sünni’dir. Bakü memleketi tamamıyla, Derbend ekseriyetle, Şirvan’ın yarısı, Salyan’ın tamamı, Şeki ve Guba’nın bir kısmı Şia mezhebindendir. Şirvan’ın yarısı, Şeki ve Guba’nın çoğu, Derbend’in azıcık bir kısmı, bütün Teberseran, Küre, Miskinceni çıkardıktan sonra Samur nahiyesi ve Dağistan’ın tamamı Sünni’dir. Bu mezhep burada iki şubeden olup, biri Hanefi ve diğeri Şafi’dir. Guba, Şeki ve Şirvan’da bunların her ikisinden vardır. Samur, Küre, Teberseran nahiyeleri ve Derbend’in Sünni kısmı, bütün Dağistan gibi Şafi mezhebindendir. Eğer bu memleketin kabileleri, köyleri, binaları ve kadim eserleri geniş bir şekilde tedkik edilse ahalinin menşeini tayin etmek mümkün olacaktır.

(Abbaskulu Ağa Bakıhanov (2000). Gülistan-ı İrem. (tercüme eden: M. Esgerli) Bakı: Minare Yay. 13.)