Madde Detay

Muhtar Şahanulı, Bağımsızlık dönemi Kazak edebiyatının önemli temsilcilerinden biridir. Yazar, eserlerinde, Kazak halkının güncel ve kültürel sorunları, Kazakların geçmişteki hayatı ve geleceği, Kazak Türkçesi’nin dünü, bugünü ve yarını hakkındaki düşünceleri ve endişelerini dile getirir. Kazakistan için birçok çalışmaya imza atan, toplum hayatı ile bu toplumda hayat süren insanların farklı özelliklerini şiirlerine konu edinen Muhtar Şahanulı, 2 Temmuz 1942 yılında Kazakistan’ın Şımkent (Çimkent) vilayeti Lenger kazası Kaskasuv köyünde dünyaya gelir. Yedi yaşında babasını kaybeder. 16 yaşında Juldan kolhozunda traktörcü olarak çalıştığı sıralarda ilk şiiri yayınlanır.

1969’da Şimkent Pedagoji Enstitüsünü bitirir. 1960-1965’te Oñtüstik Kazakstan (Güney Kazakistan), 1965-1970’te Leninşil Jas (Leninci Genç) gazetelerinde, 1971-1975’te Devlet Radyo ve Televizyon kuruluşunda çalışır. 1976’dan beri Kazak SSC Bakanlar Kurulu matbaa, Poligrafya (yalan makinası) ve Kitap Satışı Komitesinin şube başkanı olarak çalışmaktadır. Ayrıca SSCB Yazarlar Ku- rulu üyeliği, Kazakistan Yazarlar Komitesi sekreterliği ve SSCB ve Kazakistan Büyük Meclisi milletvekilliği görevlerinde bulunur. 1971’den sonra KPSS (Sovyetler Birliği Komünist Partisi) üyeliği yapar. 1984–93 yılları arasında Jalın dergisinin baş redaktörü olarak çalışır. 1986 yılından itibaren Kazakistan Jazuvşılar Odağı (Kazakistan Yazarlar Birliği)’nin sekreterliği görevini yapar. 1993’ten sonra da Kazakistan’ın Kırgızistan Büyükelçiliği görevini yürütür. (Biray 2018: 198)

Kendisine Kazakistan Cumhuriyeti tarafından halk yazarı, Kırgızistan Cumhuriyeti tarafından da Halk Şairi Yüksek ünvanı verilir. Eserleri dünyanın otuzdan fazla diline çevrilen ünlü Kazak şairi, yurt dışındaki birçok akademi ve üniversitenin üyesi ve fahri profesörüdür. Hümanizm ile dolu manzum eserlerinden dolayı 1997 yılında UNESCO Brooruker kulübü tarafından "Orta Asya'da Yılın Merhametli Adamı" seçilir. Son 10 yılda en çok okunan şair olarak, 2000 yılında kendisine TARLAN (Kazakistan Bilim ve Sanat Koruyucuları) ödülü verilir. Kazakistan demokrasisinin oluşmasında büyük katkıda bulunan Muhtar Şahanov, 1986 yılında Almatı'da totaliter rejime karşı çıkan Kazak gençlerinin savunmasına katılarak, eski Sovyetler Birliğinin cumhuriyetlerinde ulusal bilincin uyanmasını sağlayan bu ilk önemli demokratik harakette faal olarak yer almıştır. Aral gölü ile ilgili faaliyetlerinden dolayı 1992 yılında Rio'da kendisine Birleşmiş Milletler Çevre Programı Ödülü verilip adı Onur Kitabı'na kazınmıştır. (Aytmatov, Şahanov 2002: 4)

Daha çok şair tarafıyla adından söz ettiren Muhtar Şahanulı'nın otuza yakın şiir kitabı yayımlanır. Eserleri dünyanın 25 diline çevrilir. Moskova, Stokholm (İsveç), Glasgov, Edinburg (İskoçya), Rene (Fransa), Kobe (Japonya) gibi dünyanın farklı merkezlerinde Şahanulı adına şiir geceleri düzenlenir. Cengiz Aytmatov’la beraber yazdığı “Avcının Göz Yaşı ve Sonu” adlı eser, “Sokrat’ı Anma Gecesi” veya “Kalınderilinin Mahkemesi” oyunu tiyatrolarda sahnelenir. İlk şiiri Sırdariya (Sırderya) adıyla 1959’da yayımlanır. Şiirlerinde felsefi düşünceler ağır basar. Seyhundariya (Seyhun Nehri), Küretamırdı izdev (Şahdamarını Aramak), Arman (Arzu), Şıñ Basındağı Oqıyğa (Doruktaki Olay) gibi şiirleri de felsefik fikirler içerir. Mahabbat zañı (Muhabbet Kanunu) adlı piyesi 1974 yılında sahnelenir. Sözleri ve bestesi kendisine ait, halk arasında da çok beğenilen Jubaylar jırı (Eşler Şarkısı), Tuvğan kün keşinde (Doğulan Günün Akşamında), Güldävren (Gül Devran), Men sağan ğaşıq edim (Ben Sana Aşık İdim) gibi birkaç şarkısı da vardır. (Biray 2018: 198)

1972’de “Kazakistan Lenin Komsomolu” ödülüne layık görülür.

Şahanulı, 1986 yılında Birlik merkezinin totaliter sistemine açıkça karşı çıktığı için tutuklanır, hapse atılır. Birçok tutuklu genci aklamak uğruna, kendi ba- şına gelenlere aldırmadan yiğitçe mücadele eder. Kuruyan Aral gölü çevresinde yaşayanları koruma konusunda da toplumsal düzeyde mücadele ederek insanları uyarmaya çalışır. Kazak dil, tarih ve kültürünün güncel meselelerine ısrarla değinmeye gayret eder. 1988 yılında 62 yıllık aradan sonra Kazakistan’da ve bütün Orta Asya’da “Nevruz” bayramının tekrar kutlanmasına öncülük eder. Şahanulı, son dönemlerde yazdığı Medeniyetin Kaybı adlı şiirinde değişen yüzyıl içindeki insanın değişimi yanında kültürel ve güncel problemleri de işler. Şair, ele aldığı bu konu ile 1997’de “Uluslararası Issık-Göl Forumu” ve 1998’de “Unesco Kişenev Konferansları”nda bildiriler sunar. (Biray 2018: 199)

Edebiyatta Cengiz Aytmatov ile dostluğu ile de adından söz ettirir. Aytmatov’un eserlerinde olduğu gibi köksüz, benliğini kaybeden kimliksizleşen insanları ifade eden “mankurtizm” terimini kullanan yazarlardandır. Aytmatov ile birlikte çıkardıkları ve ikilinin karşılıklı söyleşilerinden oluşan Şafak Sancısı adıyla Türkiye Türkçesine aktarılan kitap devrin itiraf kitabı niteliğindedir.

Şahanulı, ana dil konusundaki fikirleriyle de Kazaklara yolbaşçılık eder: “Tarihin, şuuruna geçit oluşturarak duruyor, kendi dilinde düşünmeyi, konuşmayı bıraktığın anda bütün atalar ruhuyla bağlantın kesilir. Kaderinden, atalarından miras olan asrının ışığını böyle söndürürsün. Hatanı hemen düzeltmezsen doğru hareket etmemişsin demektir. Biz atalarımız ve onların inanışlarının üzerine bahtımızı kurduk. Baht kurduk ama yönümüzü milletsizlik boşluğuna döndük. Ana dilinden nefret etmenin, kendi ananı benimsememenin arsızlığı ne zamandır bilinç olarak kabul ediliyor? Bu, ruhî bir sakatlık ve millete ihanettir”. Buna ek olarak Şahanulı: “Çünkü hangi ülkede olursa olsun ana diline saygısızlık etmek, bir ananın kalbine tekme atmakla aynıdır.” der. Şair, 2006 yılında dil, millî ruh, kozmopolit akımlar hakkında kaleme aldığı şiir ve yazılarının yer aldığı Dilsizleştirme Anatomisi adlı kitabını yayımlar. Kazak Türklerinin kendi dillerine gereken önemi vermeleri ve milliyetçi olmaları konusunda Şahanulı’nın etkisi gözden uzak tutulamaz.Onun felsefî düşünceleri Kazaklar arasında “Şahanulı dünyası” şeklinde de adlandırılır.

Muhtar, sanki hiç uyanmayacakmış gibi derin bir uykuda olan Kazak halkını uyuduğu derin uykudan uyandırmak için eserler verir. Şair, eserlerinde milli, insanî, hayat ve ölüm, aşk ve kadın temaları yanında diğer temaları da işlemiştir. Kazak edebiyatında edebî fikir tartışmalarını başlatan, demokratik süreç, söz özgürlüğü, manevî değerlere farklı açılardan bakış konularını ele alarak toplumdaki eleştirel bakış açısını geliştiren yazar ve şairlerden biri de Şahanulı’dır. (Biray 2018: 199)

Eserleri:Şiirleri: Baqıt (Baht) (1966), Balladalar (1968), Ay Tuvıp Keledi (Ay Doğuyor) (1970), Qırandar Töbege Qonbaydı (Kartallar Yükseğe Konmaz) (1974), Senim Patşalığı (İnanç Padişahlığı) (1976); Piyes: Maxabbat Zañı (Muhabbet Kanunu) (1974).

Şairin, Uygarlığın Yanılgısı adlı eserinden “Tört Ana” adlı şiiri şöyledir:

Dört Ana

Kaderini köksüzlük illetinden sakla,

Mazmun olmayınca mazmunsuzluk çıka gelir ortaya.

Her adımda kendi anasından başkaca,

Ömrüne eder ebedî asitane, Konuşmaz, yemez arkasında,

Olmalıdır kudret sahibi dört ana:

DOĞDUĞU YER – temel direği heybetli,

ANA DİLİ – ebedî örnek berrak gölü,

CAN REFAHI,

ÖRF ADETİ – direği,

Adımına ışık saçar daima,

Ayrıca YURDUNUN TARİHİ,

Hatırlamak için ne kadar da

Ağır veya hazin olsa da.

Kudret yok dört Ana’ya denk gelecek,

Onsuz şuurun dikene benzer sallanır.

Başka ananın ululuğunu tanımaz,

Dört anasın benimsemeyen bendeler.

Dört anadan bir inanç bulamayan

Köksüzün başı nerede kalmış ki?

Dört anasına hürmet etmeyen halkın

Hiçbir zaman baht yıldızı yanmamış.

Kutsal bu dört ana, kaderinin nefesi,

Dört ana için olan savaş, savaşların ulusu!

Muhtar ŞAHANOV