Madde Detay

Nûrî Osman 1181(1767-1768) yılında Hanya’da doğdu (Nûrî Osman: 238a; İnal 2000/ III: 1668; Tuman: 1105). Dedesi Osman Emin Efendi, Babası Ahmed Bey’dir (ö.1205/1790). Babası, Girit’te Yeniçeri ağası olarak görev yapan ve yardımseverliğiyle tanınan bir zattır (Nûrî Osman: 236b). Nûrî'nin asıl adı Osman, çocukluğundaki lakabı ise Emîn’dir. Şiirlerinde genellikle Nûrî mahlasını kullanmış, gençlik yıllarında yazdığı düşünülen kimi şiirlerinde ise Emîn, Sa'îd ve Hicâzî mahlaslarını tercih etmiştir (Aydın 2009:5-6). Kaynaklarda, sarf, nahiv, mantık ve bediiyyat tahsil ettiği, tıp ilmi ve coğrafyada da maharetli olduğu, şiirle iştigal ettiği ancak bilhassa kaside ve tarihte başarılı olduğu, ayrıca Arapça ve Farsça bildiği ifade edilir (Barboros-zâde: vr.148b-149a). Eğitimini müteakip 1215/1800 yılında Hanya muhafazasına memur, yerli Yeniçeri Ocağının tımarlı kâtibi oldu ve uzun bir süre bu görevde bulundu. Günlerinin çoğunu bazen Hanya’da bulunan evinde, bazen de Hanya dışında bulunan ve kendisine tımar olarak verilen Moros adlı köydeki çiftliğinde geçiren, burada çiçek yetiştirmekle ve şiirle meşgul olan (Nûrî Osman: vr. 238a). Nûrî, 18 Safer 1230 / 30 Ocak 1815 Pazartesi günü 58 yaşında Hanya’da vefat etti.

Nûrî Osman, Hanyalı Vehbî tarafından ölümü için yazılan tarih manzumesinden anlaşıldığına göre, hem Celvetî hem de Mevlevî’dir (İnal 2000: 1668). Ayrıca Üsküdarlı Şeyh Mustafa Hâşim Baba (ö. 1782)’nın halifelerinden Salacı-zâde Mustafa’dan da hilafet almıştır (Mehmed Tahir 1333: 462; Tatçı vd. 2001: 9).

Nûrî'nin eserleri şunlardır:

1. Dîvân: Dostlarının ısrarı üzerine   1209/1794 yılında tertip ettiği Dîvân’ında; 16 na’t, 1 Hz. Ebubekir, 3 Hz. Ali, 1 Çâr-yâr ve 4 kutup methiyesi; 1 hilye-i Haseneyn; 2 Mevlânâ, 2 Hâşim Baba, 2 Salâcı-zâde Mustafa methiyesi; 31 kaside, 2 terkib-bend, Osmanlı padişahlarının isimlerini bildiren 1 manzume, 1 mersiye, 1 sakiname, 50 tahmis, 1 Ahmed Rufâ’î methiyesi, 5 tazmin, 1 muhammes, 1 hikâye, 1 Mesnevî methiyesi, 6 mesnevi, 7 lügaz, 1 şarkı, 1 hicviye, 2 manzum mektup, 556 gazel, 3 müstezat, 54 kıta, 62 beyit ve 278 tarih bulunmaktadır (İKTYDK 1969: 1008-1009). Dîvân’ın bilinen 4 nüshasından 2'si İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde Ty. Nu. 326 ve 356 numarada, 1'i Çorum Hasan Paşa Kütüphanesinde 2113/1 numarada, diğeri ise Oxford Üniversitesi Kütüphanesinde MS Turk. E. 24 numarada kayıtlıdır. Dîvân'ın tenkitli metni doktora tezi olarak hazırlanmıştır (Aydın 2009)

2. Târîh-i Girid: Girit’in Osmanlılar tarafından fethinin anlatıldığı eserin bir yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Ty. Nu. 205’de bulunmaktadır. Nûrî Osman, bu eserinde ayrıca Kandiye ve Hanya muhafızlarını da kaydetmektedir (TDEA: 86).

3. Tuhfe-i Nûrîyye ve Zeyl-i Tuhfe-i Nûrîyye: Girit’te Rumcanın çok yaygın bir şekilde kullanılması sebebiyle adadaki idarecilerden Seyfeddîn Efendi adlı birisinin teklifi üzerine yazılan 875 beyitlik manzum bir lügattir. Şair, Şâhidî'nin lügatini örnek alarak Tuhfe-i Nûriyye'yi 1212/1797 yılında bir haftada, zeylini ise 1224/1809 yılında 12 günde yazmıştır. Manzum bir sözlük olmakla birlikte, eserdeki bazı şiirlerde Girit’in tarihî özellikleri ve tabii güzelliklerinden de bahsedilmektedir. Eserin bilinen nüshalarından ikisi Türk Dil Kurumu Kütüphanesinde yazma A/193 ve A/209’da; biri Lugat-ı Nuriyye adıyla Mısır Millî Kütüphanesinde Lugatı Türkî Talat 39’da, diğeri ise Çorum Hasan Paşa Kütüphanesinde 19 Hk 1876/2’de bulunmaktadır. 

4. Tezkire-i Şu’arâ-yı Cezîre-i Girid: Şairin en önemli eserlerinden birisi olan bu tezkire, 32 varaktan oluşmaktadır. Kısa bir mukaddime ile başlayan eserde, Osmanlı Devleti'nin zuhurundan III. Ahmed devrine kadar, bilhassa Girid'de yetişen 20 şairin biyografisi ve bunların şiirlerinden örnekler yer almaktadır. Tezkirenin bilinen 2 nüshasından 1'i Çorum Hasan Paşa Kütüphanesinde 2113/2 numarada, diğeri ise Düstûr adıyla Almanya Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Ms. or. quart.1500’de bulunmaktadır. Eser yayımlanmıştır (Kurtoğlu 2004).

5. Tarîkü’l-İhtisâr: Tezyîl-i Nûriyye gibi, Seyfeddîn Efendi’nin isteği üzerine 1223/ 1808-1809’da mensur olarak kaleme alınmıştır. Nûrî eserin girişinde diğer dilleri de öğrenmek gerektiğini ayet ve hadislerden deliller getirerek belirtir. Bu eserini de Rumcanın öğrenilmesinde kolaylık olsun diye yazmıştır (Aydın 2009: 42). Bu eserin tek nüshası da TDK Kütüphanesinde Yz A 209/3’de bulunmaktadır.

Kaynaklarda Nûrî’nin bunlardan başka , Mesnevî-i Şerîf Şerhi, Kasîde-i Irâkî Şerhi ve Kelâm-ı Evliyâullah Şerhi adlı eserlerinin varlığından da bahsedilmekle birlikte (Barbaros-zâde: vr.148b; Aydın 2009: 44) bu eserler henüz ele geçmemiştir.

Nûrî Osman, büyük edebi merkezlerden uzakta yaşamasına rağmen, burada divan şiirinin usta isimleri Nâbî ve Sâbit’i okuyarak kendisini yetiştirmiş, Farsçaya da şiir yazabilecek kadar vâkıf bir şairdir. Nâbî ve yine bu geleneğin önemli isimlerinden Sâbit, Servet ve Hâtem’i kendisine üstat kabul ederek şiirlerini tanzir etmiştir. Bunlardan başka Bâkî, Belîğ, Hâfız-ı Şîrâzî, Himmet, Sâib-i Tebrîzî, Sâmî Ebu Bekir Paşa ve Şevket de okuduğu şairlerdendir. Nûrî, bazı şiirlerinde münekkit rolü üstlenir ve döneminde yeni şiir diyerek vezinsiz, manasız sadece kafiyeli şiirler yazan şairleri Âşık Ömer ve Köroğlu'nu taklit etmekle suçlayarak şiiri "Gevherî" güftesine çeviren bu şairleri "kahvehane şuarası" diye tenkit eder (Aydın 2009: 54). Nûrî, tasavvufi şiirlerinin yanında, gazellerinde içerik bakımından yenilik arayışlarını da denemiş, rindane tarzda yazdığı şiirlerini “levendâne” ve “zen-dostâne” olarak nitelemiş, kısa mesnevilerinde de birbirinden ilginç konuları işlemiştir (Aydın 2009: 48-49). Osmanlı Devleti için sıkıntılı bir döneminde demografik olarak da farklılık arzeden bir bölgede yaşayan Nûrî, Girit’teki sosyal ve siyasî hayata kayıtsız kalmamış, Girit’in etnik ve dinî çeşitliliği, etnografik unsurlar, adadaki pek çok insanın ölümüne yol açan salgın hastalıklar, devlet adamlarının tayin ve azilleri vs. hususları da şiirlerine konu etmiştir (Aydın 2009: 1190).

Aydın, Abdullah (2009). Hanyalı Nûrî Osmân ve Dîvânı. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Barbaros-zâde Şâkir. Câmi-i Târîh-i Girid Sâhib-Dîvân Giridî Hanyevî Nûrî Beg Efendi’nin Terceme-i Hâli. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi. Türkçe Yazmalar. TY. 205. vr. 148b-150a.

Erik, Bayram Ali (1982). Tuhfe-i Nûriyye ve Zeyl-i Tuhfe-i Nûriye. Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.

İsen, Mustafa (1997). Ötelerden Bir Ses. Ankara: Akçağ Yay.

(İKTYDK) İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu  (1969). C. IV, İstanbul: MEB Yay. 1008-1009.

Kahraman, Seyit Ali - Dağlı, Yücel-Dankoff, Robert (2003). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 8. Kitap, İstanbul: Yapı Kredi Yay.

Kâmî Yahya Efendi. Terceme-i Hâl-i Sahib-Divan Nûrî. Çorum Hasan Pasa İl Halk Ktp. 19 Hk 2113. v.r 236b.

Kâmî Yahya Hanyevî. Ahvâl-i Nûrî Osman. Almanya Milli Ktp. (Staatsbibliothek zu Berlin) Ms. or. quart 1500. vr. 106b-111b.

Kâmî Yahya Hanyevî. Dîvân. Çorum Hasan Paşa Ktb. 2113/3.

Kılıç, Filiz (2004). “Giritli Divan Şairleri”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (32): 275-294.

Kurnaz, Cemâl , M. Tatçı, Y. Aydemir (2000a). Giritli Salacıoğlu Mustafa Dîvân. Ankara: Akçağ Yay.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî - Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay. 462.

Kurtoğlu, Orhan (2004). “Şu’arâ Tezkireciliği Geleneğine Yeni Bir Halka: Nûrî Osman Hanyevî ve Eseri”. I. Kırşehir Kültür Araştırmaları Bilgi Şöleni (8-10 Ekim 2003) Bildiriler. Kırşehir. 383-394.

Kurtoğlu, Orhan (2004). Girit Şairleri (Tezkire-i Şu’arâ-yı Cezîre-i Girit). Ankara: Akçağ Yay.

Mehmet Süreyya (1308-1311). Sicill-i Osmânî. C. II. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Özcan, Hidayet (hzl.) (2000). İbnülemin Mahmud Kemâlİnal, Son Asır Türk Şâirleri. C. II. Ankara. AKM Yay.

Sevgi, Ahmet (1994). “Giritli Şâirler”. SÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi.  (7-8): 33-51.

Şemseddin Sâmî (1314). Kâmûsu’l-A’lâm. C. V. İstanbul: Mihrân Matbaası.

Tatçı, Mustafa. C. Kurnaz, Y. Aydemir (2001). Giritli Salacıoğlu Mustafa ve Mesnevileri. Ankara: KB Yay.

Tuman, Nâil (yty). Tuhfe-i Nâilî (Tıpkıbasım). Ankara: Bizim Büro Yay.

(TDEA) Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1990). C. 7. İstanbul: Dergâh Yay. 84-88.

Dîvân

Gazel

fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Eyle yâ Rab beni dîvâne-i meftûn-ı edeb

Tâ ki olsun bu gönül şemse-i gerdûn-ı edeb

Bilemez hâlet-i keyfiyyetini bî-edebân

Başka bir zevk verir teşne-i ma‘cûn-ı edeb

Menzil-i vahdete ermek ise kasdın sâlik

Muttasıl şehr-i visâl-i Hak’a hâmûn-ı edeb

Yürü hâşâk olagör pâyına ehlullâhın

İletir bahr-i vücûda seni Ceyhûn-ı edeb

Himmet-i Hazret-i pîrân ile ey Nûrî ben

Oldum el-minnetü li’llâh ki makrûn-ı edeb

(Aydın, Abdullah (2009). Hanyalı Nûrî Osmân ve Dîvânı. Doktora Tezi Ankara Gazi Üniversitesi. 598).

Gazel

fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

Söyle ey vâ‘iz belâ mı âteş-i sûzân mısın

Bu gurûret ile yâ iblis veyâ şeytân mısın

Hânedân-ı Hazret-i Kerrâr’a bu bugzun neden

Yohsa dünyâ içre dillerde gezen Mervân mısın

Kürsiye çıkmakla taklîd eyledin Peygamberi

Bu mehâbetle Resûl-i Hazret’e akrân mısın

Mâ’i ferâceyle her dem âlemi gezmek neden

Bilmezem ben Ermeni mi yohsa bir ruhbân mısın

Dâ’imâ halkı cehennem nârına atmakdasın

Söyle bu Nûrî’ye vâ‘iz mâlik-i nîrân mısın

(Aydın, Abdullah (2009). Hanyalı Nûrî Osmân ve Dîvânı. Doktora Tezi Ankara Gazi Üniversitesi. 836).