Madde Detay

1255/1839 yılında Yakova'da doğdu. Asıl adı Hüseyin Rızâ Paşa'dır. Osmanlı Müellifleri'nde İstanbul'da doğduğu bildirilmektedir (Bursalı Mehmed Tâhir 1333: 212). Ramazanoğulları'ndan vezir İsmet Paşa'nın oğludur. İstanbul'da Mekteb-i İrfân'da öğrenim gördü. Daha sonra babasının Trabzon ve Tırhala valiliklerinde bulunduğu sıralarda o bölgenin müftülerinden özel olarak dersler aldı. Bu derslerin sonucunda icazet de almıştır. Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye Odasında görevlendirilmek suretiyle devlet hizmetine girdi. Sonradan sadrazam Reşîd Paşa tarafından Hâriciye Nezâreti Mektûbî Kalemine memur edilerek sâniye rütbesi verildi. Daha sonra Şûrâ-yı Bahriye Kavânîn Komisyonu'na tayin olundu. Burada Bahriye'ye ait bazı kanunlar tanzim etti. Bu görevinin ardından Bahriye Levâzım Riyâseti'ne, Adliye Teşkilatı sırasında İstinâf Mahkemesi üyeliğine, on dört sene kadar sonra da Mahkeme-i Temyîz üyeliğine tayin olundu. Bir müddet Temyiz Mahkemesi Hukûk Riyâseti vekaletinde bulundu. 1304/1887 senesinin Cemâziyelevvel ayında Mahkeme-i Temyîz Baş Müddeî-i Umûmîsi oldu. 1305/1887 senesinde Komiserlik memuriyetiyle Bulgaristan'a gönderildi. Görevini bitirip İstanbul'a döndükten altı ay sonra Baş Müddeî-i Umûmîlik üzerinde olduğu hâlde hususi memuriyetle Suriye'ye gönderildi. O sırada Beyrut Vilayeti Teşkilatı'na da nezaret etti. Beyrut'tan döneceği sırada 1305/1888 senesinde vezirlik rütbesiyle Aydın valiliğine tayin edildi. 1306/1889'da Birinci Rütbe Mecîdî Nişânı ile taltif edildi ve akabinde aynı yılın şevval ayında Yanya valiliğine nakledildi. Balkanlarda çıkan karışıklık üzerine aynı yılın sonunda Girit vali ve kumandanlığına tayin edilen Müşir Şâkir Paşa'nın işe başlamasına kadar vali vekaletiyle Girit'e gönderildi. Şâkir Paşa'nın göreve başlamasıyla ayrılıp Yanya'ya döndü. Kısa bir süre sonra 1306/1889 yılının son ayında Hüdâvendigâr (Bursa) valiliğine nakledildi. 1307/1890 senesinde Evkaf Nazırı, aynı yılın sonlarında Adliye Nazırı oldu. Cevat Paşa'nın sadrazamlığa atanması esnasında 1309/1891 Muharrem'inde birkaç gün sadaret kaymakamı olarak görev yaptı. 1313/1895 senesinde Adliye Nazırlığından azlolundu. Birkaç ay sonra Adana Valiliğine tayin edildi. Özür beyan ettiğinden dolayı bu görevi Halep Valiliğine tahvil edildi. Oradan da istifa etmesiyle aynı yılın sonunda Selanik Valiliğine atandı. Bu görevi 1316/1899'da Muhâcirîn Komisyonu birinci üyeliğine tahvil edildi. 1322/1904 senesinde İstanbul'da vefat etti. Üsküdar'da Doğancılar'da Ramazanoğulları'ndan Ahmed Paşa'nın türbesine defnolundu.

Şehreminliğinde ve İstanbul mebusluğunda bulunmuş olan ve 1917 senesinde İstinye'de denize düşerek boğulan İsmet Bey ile, Beyoğlu Belediyesi müdürlüğünde bulunmuş olan Savni Bey Rıza Bey'in oğullarıdır. Manastır Valiliğinde bulunmuş Behcet Bey ile Ferik İzzet Paşa ise damatlarıdır.

Bursalı Mehmed Tâhir, Rızâ Paşa'nın birçok eseri olduğunu, bunların basılmadığını, müellifin el yazısıyla olan aşağıdaki eserlerini gördüğünü bildirmektedir (1333: 213).

1. Cerâbü'l-Edeb: İlm-i muhâdarâttan beş cilt olarak düzenlenmiş Arapça bir eserdir.

2. Defterçe-i Güftâr: Türkçe şiirlerinden oluşmaktadır.

3. Desâticü'l-Fevâ'id: Muhâdarât ilminden Türkç mükemmel bir eserdir.

4. Destçe-i Fevâ'id: Fevâ'id ve muhtelif kaideleri içeren bir mecmuadır.

5. Hemyân-ı Beyân: İlm-i muhâdarâttan Farsça bir eserdir.

6. Lübâbü'l-İntihâb: Arapça olan bu eser bazı müntahabatı kapsamaktadır.

7. Mecmû'a-i Edebiyye: İlm-i muhadarattan Arapça bir eserdir.

8. Mecmû'a-i Muhâzarât. Sohbet kitabıdır.

9. Metâlibü'l-Metâlib: 12 matlab üzerine ilm-i muhadarattan Türkçe bir eserdir.

10. Ravzatü'l-Elhân Fî Tebyîni Kıta'ât-ı Cenân.

11. Şerh-i Kasîde-i Tantarâniyye.

12. Şezerâtü'l-Beyân Fî Tercemeti Müfredâti'l-Kur'ân: Bu önemli eser tamamlanamamıştır.

13. Tahdîku'l-Hâtır Der-Tefrîk-i Elfâz: Furûk-ı Elfâza dair Türkçe mükemmel bir lugattır.

14. Uyûnu'l-Âsâr Fî Müntahabâti'l-Eş'âr: Farsça şiirlerden seçme bir eserdir.

15. Zübdetü'l-Efkâr Fî Mehâsini Mehâsinü'l-Âsâr: Arapça bir eserdir.

Rızâ Paşa'nın Türkçe, Arapça ve Farsça şiirleri bulunmaktadır. İyi bir devlet adamı, alim ve şair olan Rızâ Paşa'nın Dârüşşafaka'nın kuruluşuyla binasının yapılışında, açıldıktan sonra da öğrencilerin eğitimi konularında değerli hizmetleri oldu. Ahmed Vefîk Paşa'nın kitaplarını aldığı gibi kendi topladığı çok değerli eserlerle Rumeli Hisarı'nda bir kütüphane kurdu. Kütüphanesi özel kütüphanelerin, kendisi de kitap okuyan ve kitap değeri bilenlerin öncülerinden sayılmıştır. Ölümünden sonra kitapları Maarif Nezareti tarafından varislerinden satın alınarak İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'ne konulmuştur. Çok iyi Arapça bilir, nadir kitapları istinsah ederdi. Meclisine devrin bilginleri, edipleri ve şairleri devam eder, ilmi ve edebi sohbetlerde bulunurlardı. Vezirler arasında ilim ve fazileti ile temayüz etmişti.

Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul.

Gövsa, İbrahim Alaeddin (1945). Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İstanbul.

Öztürk, Ayhan (hzl.) (2008). Mehmed Zeki Pakalın - Sicll-i Osmânî Zeyli. C. XV. Ankara: TTK Yay.