Madde Detay

1233/1818 yılında Trapoliçe'de doğmuştur. Doğum tarihi Sicill-i Osmânî ve Tuhfe-i Nâ'ilî'de 1242/1826 olarak gösterilmektedir (Mehmed Süreyya 1311: 220; Kurnaz vd. 2001: 543). Asıl adı Abdullatîf Subhî'dir. İlk Maârif Nâzırı ve Vidin valisi Abdurrahmân Sâmî Paşa'nın oğludur. Annesi Râbia Hanım'dır. Dedesi Şeyh Necîb Efendi'dir. Dedesi Şeyh Necîb Efendi'nin Mora isyanında Yunanlılar tarafından şehit edilmesi üzerine babası ile birlikte bir süre asilerin elinde esir kaldı ve beş yaşında iken babası Abdurrahmân Sâmî (Paşa) ile birlikte Mora'dan Mısır'a gittiler. Burada babasından ve devrin değerli hocalarından ders alarak eğitim ve öğrenimini tamamladı. Askerlik sınıfına geçti ve Miralaylık rütbesini kazandı. Önce babası Sâmî Paşa'ya maiyet katibi olan Abdullatîf Subhî, bir zaman sonra ilm-i inşadaki malumatı nedeniyle muâvin-i evvel unvanıyla Mehmed Ali Paşa'nın hususi kalemine kâtip tayin edilmiş, bu görevlerini bazen Kahire'de basen İskenderiye'de sürdürmüş ve Mehmed Ali Paşa'nın ölümünden sonra babası Abdurrahmân Sâmi Paşa ile birlikte 30 yaşlarındayken İstanbul'a gelmiştir. 1849 senesinde Meclis-i Ma'ârif-i Umûmiyye üyeliğine, 1854 yılında Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye üyeliğine getirilmiştir. 1856 yılında Tahrîr-i Emlâk Komisyonu reisi oldu. Geçici görevlerle Viyana ve Mısır'a gönderildi. Meclis-i Vâlâ ikinci reisi ve 1860 senesinde Defter Emîni oldu. Sultan Abdülazîz'in tahta geçmesinden hemen sonra 1861 senesinde Evkaf Nazırlığına tayin olunan Subhî Paşa, Rumeli Müfettişliğinde bulunmuş ve sonra yeniden Meclis-i Vâlâ azalığına nakledilmiştir. Altı yıl bu görevde kaldıktan sonra Ma'arif Nazırı olmuştur. 1867 senesinde bir ara Girit'e gönderildi. Subhî Paşa birinci defa Mütercim Rüşdü Paşa'nın sadareti sırasında 24 Ağustos 1867'den 9 Mart 1868'e kadar 6 ay 17 gün; ikinci defa Ahmed Vefîk Paşa'nın sadaretinde 4 Şubat 1878'den 18 Nisan 1878'e kadar 2 ay 14 gün (Evkaf Nazırlığı ile birlikte) Ma'arif Nazırlığı yapmıştır. Şura-yı Devlet üyeliğine nakledildi. 1871'de vezaretle Suriye valiliğine gönderildi. Subhî Paşa toplam olarak beş kez Evkaf, 2 kez Maliye, birkaç kere Ticaret Nazırlıkları görevlerinde bulunmuştur. Ma'arif Nazırlığı yaptığı dönemde birçok değerli faaliyet ve önemli ıslahatlar yapmıştır. 1867 senesinin Ağustos ayında Tuna vilayetinde açılmış bulunan Rusçuk, Niş ve Sofya Islahhâneleri'nde açılacak yeni atölyelere öğretmenlik etmek üzere memlekette henüz gelişmemiş bulunan çuhacılık, marangozluk ve ispermeçet sanayiinde ihtisas yapmak maksadı ile vilayet halkından altı genci beş yıllık bir öğrenim için Fransa'ya göndermiştir. 1867 senesinin 15 Ekiminde Mekteb-i Mülkiye öğrenim süresinin bir sınıf daha ilavesiyle üç yıla çıkarılması ve mevcut öğrenciler mezun olduktan sonra okula alınacak yeni öğrencilerin dört yıllık bir eğitime göre yetiştirilmelerine dair irade yayımlamıştır. 1868 yılında Kandilli Rasadhanesi'nin esasını teşkil eden İstanbul Rasadhanesi'ni Beyoğlu'nda kurdurmuştur. II. Abdulhamîd devrinde İstinaf Dairesi başkanlığı ve Ticaret Nazırlığı'nda da bulunan Subhî Paşa'nın tarih ve eski eserler üzerinde ihtisası vardı. Ma'arif Nazırlığı sırasında arkeoloji eserlerini Aya İrini Kilisesi'nden Çinili Köşk'e naklettirmiş; Ticaret Nazırı iken de Müze-i Hümâyûn orta bölümünün temellerini atmıştır. Ayrıca Ticaret Lisesi'ni, Sanâyi-i Nefîse ve Kız Mektebi'ni de kurdurmuştur. 1303/1886 yılında İstanbul'da vefat etmiş ve Sultan Mahmûd Türbesi'ne defnedilmiştir.

Subhî Paşa, şair Âyetullâh Bey ile 38. Ma'arif Vekili meşhur Hamdullah Subhi Tanrıöver'in babasıdır. Tanzimat dönemi müelliflerinden Sâmî Paşa-zâde Sezâ'î Bey'in de ağabeyidir.

Eserleri şunlardır:

1. Hakâ'îkü'l-Kelâm fî Târîhi'l-İslâm: İslam tarihi hakkındaki bu eserinin yalnız birinci cildi 1297 tarihinde İstanbul'da 365 sayfa halinde basılmıştır. Eserin basılamayan ikinci cildinde 1867'de vuku bulan Zâviye Muhârebesi'ni anlatmıştır.

2. Islâhât-ı Mâliye Lâyihası: Maliye işlerinin düzeltilmesi ile ilgili 1864 tarihli lâyihası küçük bir risale halinde 1281 yılında İstanbul'da basılmıştır.

3. Miftâhu'l-İber: İbni Haldun Tarihi'nin Mukaddimesi'nin bir kısmının Türkçeye çevirisidir. 211 sayfa hâlinde 1276 yılında İstanbul'da basılmıştır.

4. Tekmiletü'l-İber: Daha önce yayımladığı Miftâhu'l-İber adlı eserini ilavelerle tamamlayan bir eserdir. Bu eserde Selefkiyân ve Eşkâniyân devletlerinin tarihi anlatılır. İki kısımdır. Birinci kısım 54 sayfa, ikinci kısım 29 sayfadır. 1278 yılında İstanbul'da basılmıştır.

5. Uyûnü'l-Ahbâr fi'n-Nukûd ve'l-Âsâr: İslam sikkelerinin ilk icadı ve kesilmesi konusundadır. 1279 yılında İstanbul'da basılmıştır.

Arapça, Farsça, Fransızca, Latince, İbranice ve Rumca dillerini hakkıyla bilen Subhî Paşa'nın değerli bir para kolleksiyonu vardır. Fatîn'e göre çok sayıda güzel ve rengîn şiiri bulunmaktadır (1271: 236). Nadir kitaplara ve eski eserlere merakı fazlaydı. Uyûnü'l-Ahbâr Fi'n-Nukûd ve'l-Âsâr adlı eseri bu kolleksiyondan yola çıkılarak yazılmıştır.

Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü'l‑Eş‘âr. İstanbul.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî -  Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri.  C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mehmed Süreyya (1311). Sicill-i Osmânî. C. III. İstanbul.

Şemseddin Sâmî. Kâmûsü'l‑A‘lâm (1311). C. IV. İstanbul.

Türk Ansiklopedisi (1980). "Subhî Paşa, Abdullatif". C. XXIX. Ankara: MEB Yay. 

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2007). "Subhi Paşa". C. VII. Ankara: AKM Yay. 255, 256.

Gazel

Mâh-rûyun göricek aksini yâr âyinede

Hüsnine mâ'il olup itdi karâr âyinede

O mehin âyineye bakdığını sanma abes

Bulmadı mislini hûbânda arar âyinede

Sünbül-i zülfi gül-i rûyı o serv-i nâzın

Aks idince görinür özge bahâr âyinede

Çekilüp âyine-i mihre siyeh perde-i şâm

Tâb-ı zülfin taradı bu gice yâr âyinede

Subhiyâ şükr-i latîfiyle cenâb-ı Zîver

Tûtî-i tab'ım ider nazm-nisâr âyinede

(Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü'l‑Eş‘âr. İstanbul. 236.)