Madde Detay

Kaynaklarda Vâlî-i Âmidî olarak anılmaktadır. 18. yüzyıl Diyarbakır edebî muhitinin tanınmış şairlerinden biridir. Asıl adı Hasan'dır. Şehrinin önde gelen kimselerinden biri olması sebebiyle “Ağa” olarak tanınmıştır (Ali Emirî. Esâmî-i Şu‘arâ-yı Âmid. vr. 55b). Diyarbakır'da doğan şairin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Beysanoğlu, muhtemelen Esma Ocak’ın hususi kütüphanesinde bulunan Vâlî Dîvânı'ndaki müstensih kaydından hareketle 1100/1688'de doğmuş olabileceğini söyler (1957: 190). Ancak bu tarih bir başka kaynak tarafından desteklenmez. Şiirlerindeki ifadelerden iyi bir eğitim aldığı anlaşılmaktadır. Gazellerinde Gülşenîlik, Ruşenîlik ve Mevlevilikten bahseden şairin herhangi bir tarikata mensubiyeti konusunda bir bilgi yoktur. Vefat tarihi 1151/1738-39'dur. Hâmî-i Âmidî, Hasan Ağa için bir tarih kıtası yazmış ve “Aldı mansıb gülşen-i firdevsde Vâlî Hasan” tarihini düşürmüştür (Dîvân. vr. 61b).

Şairin tespit edilebilen tek eseri Türkçe Dîvân’ıdır.

1. Dîvân: 404 gazel, 1 tahmis, 1 müseddes, 14 muamma, 20 rubai, 10 tarih, 4 müfretten oluşan Dîvân'ın tenkitli metni hazırlanmıştır (Koncu 1998; Okur 2006). Eserin, çeşitli kütüphanelerde yer alan 8 nüshası bilinmektedir.

Ali Emirî, Nakşıbendî şeyhi Âgâh-ı Semerkandî’nin hücresindeki edebiyat toplantılarına, Vâlî ile birlikte Nâbî, Lebîb, Âgâh, Hâmî, Kemâlî, Ümnî, Hamdî gibi şairlerin katıldığını söyler (1328: 23). Vâlî, daha çok Sebk-i Hindî ve hikemî tarzın etkisinde kalmıştır. Fakat, kendisini “eski gülsitânda nev-andelîb” olarak niteleyerek, şiirlerinin yeni olduğunu ifade eder. Dîvân’da Hassân bin Sâbit, Sâ'ib-i Tebrizî, Zahîr-i Fâryâbî, Nâbî, Nâilî, Ümnî’yi anan Hasan Ağa, Hâmî, Âgâh, Lebîb gibi döneminin meşhur Diyarbakırlı şairlerine nazireler yazmıştır. Aynı şekilde onlar da Vâlî’nin şiirlerini tanzir ve tahmis etmiştir. Bunlar arasında, Âgâh'ın kendisi üzerinde etkisi büyük olmuştur. Vâlî de, Lebîb-i Âmidî üzerinde tesirli olmuş, 25 civarında gazeli Lebîb tarafından tanzir edilmiştir (Kadıoğlu 2005: 47; Kurtoğlu 2004: 24, 128-132). Bazı gazelleri de bestelenmiştir (Beysanoğlu 1957: 190).

Şair, daha ziyade 5 beyitlik gazeller yazmayı tercih etmiş (132 gazel) ve en fazla "mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün" (138 gazel) kalıbını kullanmıştır. Şiirlerinde mana ve mazmun meselesi üzerinde duran, mana çocuğunu ciğer kanı ve can nakdiyle beslediğini söyleyen Vâlî, mahlasıyla oyun yaparak söz ülkesinin de valisi olduğunu belirtmiştir. Öğüt verici ifadelerinin yanında yaşadığı devri eleştirmiş, kendi hareketlerinin zamaneye uymadığından bahsetmiştir. Şiirlerinde yer yer oldukça orijinal ifadeler, farklı manalar ve derinlik bulunan şairin şöhreti daha ziyade yaşadığı bölgeyle sınırlı kalmıştır.

Akpınar, Şerife (2007). “Semerkandlı Âgâh’ın Dîvânı’nda Nazirecilik Geleneği”. Kazakistan ve Türkiye’nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslar Arası Sempozyumu. 21-23 Mayıs. Almatı. 444-450.

Akpınar, Şerife (hzl.) (2012). Âgâh (Semerkandî-i Âmidî) Dîvân. ekitap.kulturturizm.gov.tr [erişim tarihi: 20.10.2013]

Ali Emirî (1328). Tezkire-i Şu‘arâ-yı Âmid. Matbaa-i Âmidî.

Ali Emirî. Esâmî-i Şu‘arâ-yı Âmid. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî-Tarih. nu. 781/1.

Ali Emirî. Mir’atü’l-Fevâid Mukaddimesi. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî-Edebiyat. nu. 562. vr. 2b-3a.

Beysanoğlu, Şevket (1957). Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları. C. I. İstanbul: Diyarbakır Tanıtma Derneği Neşriyatı.

Beysanoğlu, Şevket (1992). Kültürümüzde Diyarbakır. Ankara: Ziya Gökalp Derneği Yay.

Cunbur, M. (2007). “Vâlî”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. VIII. Ankara: AKM Yay. 496.

Hâmî. Dîvân-ı Hâmî. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî-Manzum. nu. 99.

Ergun, Sadeddin Nüzhet (1936).  Türk Şairleri. C. I. İstanbul.

Horata, Osman (2009). Has Bahçede Hazan Vakti XVIII. Yüzyıl: Son Klasik Dönem Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yay.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (1967). C. III. İstanbul: MEB Yay.

Kadıoğlu, İdris (2005). Diyarbakırlı Lebîb Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı. Malatya: Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Yay.

Kadıoğlu, İdris (2010). “Diyarbekir ‘Encümen-i Dânişi’nin Üstad Şairi Âgâh ve Devrindeki Şairler Üzerindeki Etkisi”. T.C. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi (Düsbed) 2 (4): 35-45.

Kadıoğlu, İdris (2012). “Lebib Divanı’nda Musiki Terimleri ve Bir ‘Gazel-i Ferah-sâz’”. Turkish Studies 7/3: 1575-1592.

Koncu, Hanife (1998). Vâlî Dîvânı. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Koncu, Hanife (2000). “Klâsik Türk Edebiyatında Vâlî Mahlaslı Şairler ve Vâlî-i Âmidî”. İlmî Araştırmalar (9): 119-132.

Köksal, M. Fatih (1996). “Türk Edebiyatında Hüsn ü Dil Hikâyeleri ve Yenipazarlı Vali’nin Hüsn ü Dil Mesnevisi”. Türklük Bilimi Araştırmaları (3): 95-126.

Köksal, M. Fatih (hzl.) (2003). Yenipazarlı Vâlî Hüsn ü Dil İnceleme-Tenkitli Metin. İstanbul: Kitabevi Yay.

Kurnaz, Cemâl, Tatcı, Mustafa (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî-Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kurtoğlu, Orhan (2004). Lebîb Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

Okur, Mustafa (2006). Dîvân-ı Vâli-i Amedî-Hayatı-Eserleri-Edebî Kişiliği. Yüksek Lisans Tezi. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1998). “Vâlî”. C. 8. İstanbul: Dergah Yay. 504.

Yınanç, Mükrimin H. (1988). “Diyarbekir”. İslam Ansiklopedisi. C.3. İstanbul: MEB Yay. 605-626.

Gazel

Bezle-senc-i meclis-i cânâne olmışlardanuz

Mîr-i bezm-i sohbet-i şâhâne olmışlardanuz

Kaydumuz yok nîk ü bed temyîzin idrâk itmeden

Neş’e-i ‘irfân ile mestâne olmışlardanuz

Fikr-i ‘ukbâ ber-taraf sermâye-i tâ‘at be-kef

Dem-be-dem leb-ber-leb-i peymâne olmışlardanuz

Ba‘d-ez-în olsak n’ola seccâde-i takvâ be-dûş

Çok zamân cârub-keş-i meyhâne olmışlardanuz

Vâliyâ fikr-i sevâd-ı zülf ile mânend-i Kays

Deşt-gerd-i hayretüz dîvâne olmışlardanuz

(Koncu, Hanife (1998). Vâlî Dîvânı. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi. 391.)