Madde Detay
Ali Hüseyin (Hüseyinzâde) Turan
(d. 8 Mart 1864 / ö. 17 Mart 1940)
Hekim, yazar, çevirmen, fikir ve siyaset adamı
(Yeni Edebiyat / 20. Yüzyıl / Türkiye Dışı)
ISBN: 978-9944-237-86-4
Azerbaycan’ın Sâlyan şehrinde dünyaya geldi. 1885 yılında ortaöğretimini tamamladı ve sonrasında yükseköğrenim için Petersburg’a gitti. Buradaki Fizik-Matematik Fakültesi’nden 1890 yılında mezun oldu. 1980 yılında İstanbul’a gitti ve Mekteb-i Tıbbıyye-i Askeriyye’de öğrenime başladı. 1895 yılında buradan mezun oldu ve Haydarpaşa Askerî Hastanesi’nde hekim olarak çalışmaya başladı. İstanbul’da bulunduğu dönemde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurucusu olan gençlerin içerisinde yer aldı ve fikirleriyle onları etkiledi. 1897 yılındaki Türk-Yunan savaşında cepheye gitti. İttihat ve Terakki’ye yakınlığı nedeniyle 1903 yılında Azerbaycan’a dönmek zorunda kaldı. Bakü’de yayımlanan Kaspi gazetesinde ilk yazısını yayımladı. Hayat gazetesinde Ahmet Ağaoğlu ile birlikte başyazarlık yaptı. Bu gazete kapatılınca Füyûzât dergisini çıkartarak Müslüman-Türk coğrafyasındaki kültürel hayata hizmet etti. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihatçılar tarafından tekrar İstanbul’a davet edildi. Türk Ocağı’nın ve Türk Yurdu dergisinin kurulmasında aktif rol aldı. I. Dünya Savaşı yıllarında Avrupa ülkelerine gönderilen Turan Heyeti’nde yer alarak Türk dünyasının sorunlarını anlattı. 1926 yılında Bakü’de toplanan I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi’ne M. Fuad Köprülü ile birlikte katıldı. 1936’da İstanbul’da toplanan III. Türk Dil Kurultayı’nda aktif rol oynadı. 17 Mart 1940 tarihinde İstanbul’da vefat etti ve Karcaahmet Mezarlığı’na defnedildi (Akpınar, 2012: 408-410). Ali Bey, hayatı boyunca, gerek fikirleriyle gerekse eserleriyle Türk dünyası üzerinde etkili olmuş bir yazar ve entelektüel olarak yaşadı. Hayatının büyük bir bölümünde eserleriyle, özellikle de gazete yazılarıyla, sahip olduğu fikrî ve siyasî duruşu entelektüel düzeyde anlatma gayreti gösterdi. Onun hayata bakışını, Türkçülük düşüncesi şekillendirdi. Türklük bilincini ilk kez dedesinden alan Ali Bey, Petersburg’da eğitim gördüğü yıllarda Şarkiyat bölümü derslerine katılarak Türk dünyasının farklı bölgelerinden gelen arkadaşlarıyla konuşarak bu konudaki fikirlerini olgunlaştırdı ve hayatının ilerleyen yıllarındaki entelektüel faaliyetlerini bu fikirler üzerine temellendirdi (Güngör, 2015: 17). Ali Bey’in hayatı, Osmanlı aydınları ile yakın ilişki ve etkileşim içerisinde geçti. Füyûzât dergisinde, Türkiye’den gelen İttihatçı yazarların yazılarına yer yer vererek bu etkileşimin Azerbaycan’a döndüğü süreçte de devam etmesini sağladı (Exmedov: 2015: 68). Sonraları Ziya Gökalp tarafından sistemleştirilecek olan “Türkleşmek-İslâmlaşmak-Muasırlaşmak” düşüncesini ortaya koyan Ali Bey, yalnızca Azerbaycan Türklerinin değil, bütün Rusya Türklerinin modern anlamda millî kimlik inşası sürecine girdiği bir dönemde, Türk milliyetçiliğinin ilk ideologlarından birisi oldu (Süleymanlı, 2006: 85-89).
Ali Bey, en önemli eserlerinden birisi olan ve “Türkler Kimdir ve Kimlerden İbarettir” başlığını taşıyan makale serisini 1905 yılında yayımladı. Bu makalelerde Ali Bey, “Türklük” kavramını döneminin bilimsel anlayışı doğrultusunda ele aldı. Türklerin dil, din ve tarihlerini Avrupalı ve Rus Türkologların çalışmalarından hareketle açıklamaya çalışnan yazar, Türk halklarının kendi milletleri konusundaki bilgisizliklerini eleştirdi (Güngör, 2015: 70-71). Yazar, dil ve edebiyata dair görüşlerini de makalelerinde belirtti. Türk dünyasında ortak edebî dilin zorunluluğuna inanan yazar, makalelerinde bu birliğin nasıl sağlanacağı, yazı dilinin nasıl olması gerektiği ve dildeki alıntı sözcük problemi gibi sorunlara cevap bulmaya çalıştı. Ali Bey, medenileşmek için öncelikle dil birliğini sağlamanın gerekliliğini savundu (Güngör, 2015: 319-320). Yazar, kendi yönetimindeki Füyûzât dergisini, Turancılığıa dönük siyasî yazıları içermesinin yanında, aynı zamanda Azerbaycan edebiyatında millî-romantik akımın sözcülüğünü yapan bir yayın organı hâline getirdi ve “Füyûzatçılık” ekolünü oluşturdu (Exmedov: 2015: 68). “Sanat için sanat” anlayışını benimseyen Ali Bey, Azerbaycan’da romantik edebiyatın edebî ve felsefî temellerini attı (Ziyayeva, 2016: 76). Süreli yayınlarda “Turan”, “Hal-i Vatan-Yurt Kaygusu”, “Hicrandan Şikayet”, “Terane-i Seher”, “İncizablarım” gibi şiirleri yayımlandı. “Siyaset-i Füruset” isimli uzun hikâyesinde yazar, imaj ve sembollerle Çarlık Rusya’sının sömürgeciliğini eleştirdi (Güngör, 2015: 282-286). “Timur’un Hayali Karşısında” ismini taşıyan yarım kalmış hikâyesinde bir taraftan Celaleddin Şevket isimli kahramanın Timur’un hazinelerini görmek için Semerkand’a yaptığı geziyi anlatırken, diğer taraftan Orhan Turgut karakteri aracılığıyla Türklük bilincini anlatmaya çalıştı (Güngör, 2015: 306-307). Yazar ayrıca manzum ve mensur çok sayıda çeviri yaptı.
Kaynakça
Akpınar, Yavuz (2012). "Ali Turan" TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 408-410.
Ehmedov, Bedirxan (2015). XX. Yüzil Azerbaycan Edebiyyatı. Bakı: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Nizamî Adına Edebiyyat İnstitutu Yayınları.
Güngör, Gözde (2015). Hüseyinzade Ali Turan'ın Hayatı ve Eserleri Üzerine Bir İnceleme. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
Süleymanlı, Ebulfez (2006). Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Ziyayeva, Zemine (2016). Azerbaycan Matbuatında Füyûzat Dergisi. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: ARAŞ. GÖR. ÖMER FARUK ATEŞYayın Tarihi: 20.11.2019Güncelleme Tarihi: 24.08.2021
Yayın Tarihi: 20.11.2019Güncelleme Tarihi: 24.08.2021
Güncelleme Tarihi: 24.08.2021
Eser Adı | Yayın evi | Basım yılı | Eser türü |
---|---|---|---|
Türkler Kimdir ve Kimlerden İbarettir | Hayat Gazetesi / Bakü | 1905 | Makale |
Siyâset-i Fürsûset | İrşâd, Terakkî, Hakîkat gazetelerinde tefrika edilmiştir. / İstanbul | 1908-1910 yılları arasında tefrika edilmiştir. | Hikâye |
Timur'un Hayali Karşısında | - / - | - | Hikâye |
"Turan" Şiiri | - / - | - | Şiir |
Hal-i Vatan-Yurt Kaygusu (İki farklı isimle farklı tarihlerde yayaımlanmıştır) | Türk, Tercüman-ı Hakikat, Tanin gazeteleri ve Türk Yurdu dergisinde yayımlanmıştır. / İstanbul | 1904,1912 | Şiir |
"Sahib-i "Tuluat"ın Bir Manzumesine Naziredir" şiiri | Hayat gazetesi / Bakü | 1905 | Şiir |
"Hicran'dan Şikayet" şiiri | Hayat Gazetesi / Bakü | 1905 | Şiir |
"Hayat'ın Posta Kutusu" şiiri | Hayat gazetesi / Bakü | 1906 | Şiir |
"Terane-i Seher" şiiri | Hayat gazetesi / Bakü | 1906 | Şiir |
Abd-i Gılaf ve Mahfaza | Bahariye Matbaası / Bakü | 1906 | Çeviri |
"Dardanel Ezharı: Arslan Ağzı" şiiri | Yeni Mecmua Fevkalade Nüshası / Çanakkale | 1915 | Şiir |
Kefalet Yahut Vefadar Dostlar | Kader Matbaası / İstanbul | 1923 | Çeviri |
Faust | Hamit Matbaası / İstanbul | 1932 | Çeviri |
Seçilmiş Eserleri | ? / Bakü | 2008 | Derleme |
İlişkili Maddeler
Sn. | Madde Adı | D.Tarihi / Ö.Tarihi | Benzerlik | İncele |
---|---|---|---|---|
1 | EBİLFET İSMAYIL OĞLU RAHİMOV | d. 1908 - ö. 1944 | Doğum Yeri | Görüntüle |
2 | MUHAMMED KURBANOĞLU | d. 1825 - ö. 1888 | Doğum Yeri | Görüntüle |
3 | HAN ÇOBAN | d. ? - ö. ? | Doğum Yeri | Görüntüle |
4 | SEYFİ KILIÇ | d. 1864 - ö. 1954 | Doğum Yılı | Görüntüle |
5 | ŞEREF BACI | d. 1864 - ö. 1909 | Doğum Yılı | Görüntüle |
6 | (DEMİRCİ) AHMET | d. 1864 - ö. 1924 | Doğum Yılı | Görüntüle |
7 | Raif Nezihi Atakul | d. ? - ö. 2 Temmuz 1940 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
8 | Kemalettin Şükrü Orbay | d. 1878 - ö. 27 Nisan 1940 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
9 | MAHZÛNÎ/SEYYİD/SEYYİD GAZİ/ZÜNÛBÎ, Seyyid Gökçe | d. 1869 - ö. 1940 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
10 | Leyla Karaca | d. 04 Nisan 1976 - ö. ? | Meslek | Görüntüle |
11 | Hüseyin Avni Cinozoğlu (Hüseyin Akıncı) | d. 1955 - ö. 4 Eylül 2015 | Meslek | Görüntüle |
12 | Sabiha Sertel | d. 1895 - ö. 1968 | Meslek | Görüntüle |
13 | Abdurehim Ötkür | d. 1923 - ö. 6 Ekim 1995 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
14 | Pirimkul Kadirov | d. 25 Ekim 1928 - ö. 21 Aralık 2010 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
15 | Tina Sürme | d. 1965 - ö. ? | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
16 | İLHAMÎ, Ali Kımıl | d. 1937 - ö. ? | Madde Adı | Görüntüle |
17 | NÂDİR, Nâdir Ali Şah | d. ? - ö. 1747-48 | Madde Adı | Görüntüle |
18 | NAMAZ ALİ | d. ? - ö. 1984 | Madde Adı | Görüntüle |