Ali Hüseyin (Hüseyinzâde) Turan

(d. 8 Mart 1864 / ö. 17 Mart 1940)
Hekim, yazar, çevirmen, fikir ve siyaset adamı
(Yeni Edebiyat / 20. Yüzyıl / Türkiye Dışı)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Azerbaycan’ın Sâlyan şehrinde dünyaya geldi. 1885 yılında ortaöğretimini tamamladı ve sonrasında yükseköğrenim için Petersburg’a gitti. Buradaki Fizik-Matematik Fakültesi’nden 1890 yılında mezun oldu. 1980 yılında İstanbul’a gitti ve Mekteb-i Tıbbıyye-i Askeriyye’de öğrenime başladı. 1895 yılında buradan mezun oldu ve Haydarpaşa Askerî Hastanesi’nde hekim olarak çalışmaya başladı. İstanbul’da bulunduğu dönemde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurucusu olan gençlerin içerisinde yer aldı ve fikirleriyle onları etkiledi. 1897 yılındaki Türk-Yunan savaşında cepheye gitti. İttihat ve Terakki’ye yakınlığı nedeniyle 1903 yılında Azerbaycan’a dönmek zorunda kaldı. Bakü’de yayımlanan Kaspi gazetesinde ilk yazısını yayımladı. Hayat gazetesinde Ahmet Ağaoğlu ile birlikte başyazarlık yaptı. Bu gazete kapatılınca Füyûzât dergisini çıkartarak Müslüman-Türk coğrafyasındaki kültürel hayata hizmet etti. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihatçılar tarafından tekrar İstanbul’a davet edildi. Türk Ocağı’nın ve Türk Yurdu dergisinin kurulmasında aktif rol aldı. I. Dünya Savaşı yıllarında Avrupa ülkelerine gönderilen Turan Heyeti’nde yer alarak Türk dünyasının sorunlarını anlattı. 1926 yılında Bakü’de toplanan I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi’ne M. Fuad Köprülü ile birlikte katıldı. 1936’da İstanbul’da toplanan III. Türk Dil Kurultayı’nda aktif rol oynadı. 17 Mart 1940 tarihinde İstanbul’da vefat etti ve Karcaahmet Mezarlığı’na defnedildi (Akpınar, 2012: 408-410). Ali Bey, hayatı boyunca, gerek fikirleriyle gerekse eserleriyle Türk dünyası üzerinde etkili olmuş bir yazar ve entelektüel olarak yaşadı. Hayatının büyük bir bölümünde eserleriyle, özellikle de gazete yazılarıyla, sahip olduğu fikrî ve siyasî duruşu entelektüel düzeyde anlatma gayreti gösterdi. Onun hayata bakışını, Türkçülük düşüncesi şekillendirdi. Türklük bilincini ilk kez dedesinden alan Ali Bey, Petersburg’da eğitim gördüğü yıllarda Şarkiyat bölümü derslerine katılarak Türk dünyasının farklı bölgelerinden gelen arkadaşlarıyla konuşarak bu konudaki fikirlerini olgunlaştırdı ve hayatının ilerleyen yıllarındaki entelektüel faaliyetlerini bu fikirler üzerine temellendirdi (Güngör, 2015: 17). Ali Bey’in hayatı, Osmanlı aydınları ile yakın ilişki ve etkileşim içerisinde geçti. Füyûzât dergisinde, Türkiye’den gelen İttihatçı yazarların yazılarına yer yer vererek bu etkileşimin Azerbaycan’a döndüğü süreçte de devam etmesini sağladı (Exmedov: 2015: 68). Sonraları Ziya Gökalp tarafından sistemleştirilecek olan “Türkleşmek-İslâmlaşmak-Muasırlaşmak” düşüncesini ortaya koyan Ali Bey, yalnızca Azerbaycan Türklerinin değil, bütün Rusya Türklerinin modern anlamda millî kimlik inşası sürecine girdiği bir dönemde, Türk milliyetçiliğinin ilk ideologlarından birisi oldu (Süleymanlı, 2006: 85-89).

Ali Bey, en önemli eserlerinden birisi olan ve “Türkler Kimdir ve Kimlerden İbarettir” başlığını taşıyan makale serisini 1905 yılında yayımladı. Bu makalelerde Ali Bey, “Türklük” kavramını döneminin bilimsel anlayışı doğrultusunda ele aldı. Türklerin dil, din ve tarihlerini Avrupalı ve Rus Türkologların çalışmalarından hareketle açıklamaya çalışnan yazar, Türk halklarının kendi milletleri konusundaki bilgisizliklerini eleştirdi (Güngör, 2015: 70-71). Yazar, dil ve edebiyata dair görüşlerini de makalelerinde belirtti. Türk dünyasında ortak edebî dilin zorunluluğuna inanan yazar, makalelerinde bu birliğin nasıl sağlanacağı, yazı dilinin nasıl olması gerektiği ve dildeki alıntı sözcük problemi gibi sorunlara cevap bulmaya çalıştı. Ali Bey, medenileşmek için öncelikle dil birliğini sağlamanın gerekliliğini savundu (Güngör, 2015: 319-320). Yazar, kendi yönetimindeki Füyûzât dergisini, Turancılığıa dönük siyasî yazıları içermesinin yanında, aynı zamanda Azerbaycan edebiyatında millî-romantik akımın sözcülüğünü yapan bir yayın organı hâline getirdi ve “Füyûzatçılık” ekolünü oluşturdu (Exmedov: 2015: 68). “Sanat için sanat” anlayışını benimseyen Ali Bey, Azerbaycan’da romantik edebiyatın edebî ve felsefî temellerini attı (Ziyayeva, 2016: 76). Süreli yayınlarda “Turan”, “Hal-i Vatan-Yurt Kaygusu”, “Hicrandan Şikayet”, “Terane-i Seher”, “İncizablarım” gibi şiirleri yayımlandı. “Siyaset-i Füruset” isimli uzun hikâyesinde yazar, imaj ve sembollerle Çarlık Rusya’sının sömürgeciliğini eleştirdi (Güngör, 2015: 282-286). “Timur’un Hayali Karşısında” ismini taşıyan yarım kalmış hikâyesinde bir taraftan Celaleddin Şevket isimli kahramanın Timur’un hazinelerini görmek için Semerkand’a yaptığı geziyi anlatırken, diğer taraftan Orhan Turgut karakteri aracılığıyla Türklük bilincini anlatmaya çalıştı (Güngör, 2015: 306-307). Yazar ayrıca manzum ve mensur çok sayıda çeviri yaptı.

Kaynakça

Akpınar, Yavuz (2012). "Ali Turan" TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 408-410.

Ehmedov, Bedirxan (2015). XX. Yüzil Azerbaycan Edebiyyatı. Bakı: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Nizamî Adına Edebiyyat İnstitutu Yayınları.

Güngör, Gözde (2015). Hüseyinzade Ali Turan'ın Hayatı ve Eserleri Üzerine Bir İnceleme. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.

Süleymanlı, Ebulfez (2006). Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Ziyayeva, Zemine (2016). Azerbaycan Matbuatında Füyûzat Dergisi. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: ARAŞ. GÖR. ÖMER FARUK ATEŞ
Yayın Tarihi: 20.11.2019
Güncelleme Tarihi: 24.08.2021

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
Türkler Kimdir ve Kimlerden İbarettirHayat Gazetesi / Bakü1905Makale
Siyâset-i Fürsûsetİrşâd, Terakkî, Hakîkat gazetelerinde tefrika edilmiştir. / İstanbul1908-1910 yılları arasında tefrika edilmiştir.Hikâye
Timur'un Hayali Karşısında- / --Hikâye
"Turan" Şiiri- / --Şiir
Hal-i Vatan-Yurt Kaygusu (İki farklı isimle farklı tarihlerde yayaımlanmıştır)Türk, Tercüman-ı Hakikat, Tanin gazeteleri ve Türk Yurdu dergisinde yayımlanmıştır. / İstanbul1904,1912Şiir
"Sahib-i "Tuluat"ın Bir Manzumesine Naziredir" şiiriHayat gazetesi / Bakü1905Şiir
"Hicran'dan Şikayet" şiiriHayat Gazetesi / Bakü1905Şiir
"Hayat'ın Posta Kutusu" şiiriHayat gazetesi / Bakü1906Şiir
"Terane-i Seher" şiiriHayat gazetesi / Bakü1906Şiir
Abd-i Gılaf ve MahfazaBahariye Matbaası / Bakü1906Çeviri
"Dardanel Ezharı: Arslan Ağzı" şiiriYeni Mecmua Fevkalade Nüshası / Çanakkale1915Şiir
Kefalet Yahut Vefadar DostlarKader Matbaası / İstanbul1923Çeviri
FaustHamit Matbaası / İstanbul1932Çeviri
Seçilmiş Eserleri? / Bakü2008Derleme

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1EBİLFET İSMAYIL OĞLU RAHİMOVd. 1908 - ö. 1944Doğum YeriGörüntüle
2MUHAMMED KURBANOĞLUd. 1825 - ö. 1888Doğum YeriGörüntüle
3HAN ÇOBANd. ? - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
4SEYFİ KILIÇd. 1864 - ö. 1954Doğum YılıGörüntüle
5ŞEREF BACId. 1864 - ö. 1909Doğum YılıGörüntüle
6(DEMİRCİ) AHMETd. 1864 - ö. 1924Doğum YılıGörüntüle
7Raif Nezihi Atakuld. ? - ö. 2 Temmuz 1940Ölüm YılıGörüntüle
8Kemalettin Şükrü Orbayd. 1878 - ö. 27 Nisan 1940Ölüm YılıGörüntüle
9MAHZÛNÎ/SEYYİD/SEYYİD GAZİ/ZÜNÛBÎ, Seyyid Gökçed. 1869 - ö. 1940Ölüm YılıGörüntüle
10Leyla Karacad. 04 Nisan 1976 - ö. ?MeslekGörüntüle
11Hüseyin Avni Cinozoğlu (Hüseyin Akıncı)d. 1955 - ö. 4 Eylül 2015MeslekGörüntüle
12Sabiha Serteld. 1895 - ö. 1968MeslekGörüntüle
13Abdurehim Ötkürd. 1923 - ö. 6 Ekim 1995Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14Pirimkul Kadirovd. 25 Ekim 1928 - ö. 21 Aralık 2010Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15Tina Sürmed. 1965 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16İLHAMÎ, Ali Kımıld. 1937 - ö. ?Madde AdıGörüntüle
17NÂDİR, Nâdir Ali Şahd. ? - ö. 1747-48Madde AdıGörüntüle
18NAMAZ ALİd. ? - ö. 1984Madde AdıGörüntüle