Madde Detay

Âşık Celil, Azerbaycan Şerur-Dereleyez tarihî bölgesinin Dereleyez Mahalının Sallı kendinde (köyünde) bir âşık ailesinde dünyaya gelmiştir. Babası da Mehrali isminde bir âşıktır. Doğum tarihi bazı kaynaklarda 1850 olarak zikredilse de Azerbaycan Millî İlimler Akademisi bünyesinde yapılan son araştırmalar ışığında âşığın 1868 yılında doğduğu tespit edilmiştir (Ehmedli 2018: 2). Âşığın hayata gözlerini açtığı ve büyüdüğü Sallı kenti/ köyü Dereleyez bölgesinin âşıklar yatağı olarak bilinmektedir. Eşi Kızhanım'ı 1917'de kaybeden Âşık Celil'in büyük oğlu Halil de işgalci Ermeni çeteleri tarafından öldürülmüş, aynı yıl Miyane isimli bir kızı ise Ermeniler tarafından esir edilmiştir. Âşık Celil 1918 yılına kadar doğduğu Sallı kentinde yaşamıştır. 1918'de Ermeni generali Andranik Ozanyan'ın bölgeye saldırıları neticesinde Sallı’dan göç etmek zorunda kalmıştır. Köyden köye şehirden şehire gezerek mesleğini icra etmiştir. Sovyetler devrinde adı Yeniyol olarak değiştirilen Nahcıvan/Babek rayonuna bağlı Memmedrza Dizesi kentinde tam tarihi bilinmese de 1920'li yılların sonlarına doğru hayata gözlerini yummuştur. Mezarı halen buradaki Garipler mezarlığında bulunmaktadır ve bakımsız bir haldedir. Dereleyez bölgesinin yetiştirdiği en önemli âşık olduğu için birçok âşığın Celil'in akrabası olduğu düşünülmekteydi. Ancak yapılan araştırmalar sonucunda yaşayan tek oğlu Âşık Behmen'in II. Dünya Savaşında kaybolmasıyla âşığın soyunun diğer kızı Şeker üzerinden devam ettiği tespit edilmiştir.

Âşık Celil'in çıraklığı konusunda iki farklı ve güçlü görüş bulunur. Âşık Celil, âşıklık sanatını Dehri mahlası ile tanınan aslen Nahçıvan'a bağlı Desteli kentinden olan ancak İran Azerbaycanı'nda yaşayan Âşık Abbas’tan öğrenmiştir. Onaltı yaşında Âşık Abbas Dehri'ye çırak olan Celil, bu süreçte saz çalmayı öğrenmiş ve dört yıllık eğitimi sonunda kurulan âşık meclisinde kendini ispat ederek ustasından icazet almıştır. Bu görüş ikinci görüşe göre daha kuvvetli temellere dayanmaktadır. Diğer bir görüş ise Âşık Celil'in balabancısı ve kendisi gibi Âşık olan Behbud'a dayandırılmaktadır. Âşık Behbud'un anlattıklarına göre ise ikili aslen Kelbecer'e bağlı Cırranlı-İstisu bölgesinden olan Âşık Nebi'den âşıklık sanatını öğrenmişler, birlikte Karabağ, Dereleyez ve Şerur bölgelerini gezerek sanatlarını icra etmişlerdir.

Âşık Celil, Dereleyez bölgesinin en meşhur ve sevilen âşığı olarak bilinmektedir. Saz havaları ile meşhurdur. Halen ifa edilen oniki saz havasının Âşık Celil'e ait olduğu iddia edilmekte ise de bunlardan beş tanesinin kesin olarak ona ait olduğu söylenebilir (Şamil 2007). Bu havalar; Baş Celili, Ayak Celili, Orta Celili, Kaytarma (Qaytarma) ve Dereleyez Giraylısıdır. Bunlardan Kaytarma havası 1918 ve önceki döneme ait Ermeni mezalimi neticesinde çekilen acıların şiire yansıması olan karşımıza çıkan gamlı havalardır. Âşık Celil'in edebi kişiliğini 1917-1918'den öncesi ve sonrası olarak iki döneme ayırmak mümkün olur. Yaşadığı acılar, çektiği sıkıntılar ve göçkün duruma düşmesi söylediği şiir ve destanları da etkilemiş, o dönem Azerbaycan'ında yaşayanların duygularına tercüman olmuştur.

Balabancısı Âşık Behbud ile Nahcivan ve Karabağ bölgeleri ile Tebriz ve Derbent dolaylarında çok sayıda âşık meclisine, toylara ve sohbetlere iştirak etmişlerdir. Dereleyez bölgesinde çok sayıda âşığın yetişmesine vesile olmuştur. Yetiştirdiği âşıklardan bazıları Âşık Kulu, Âşık Behmen ve Âşık Kahraman'dır. Şiirlerini bir kitapta toplayamamıştır.