Madde Detay

Adı Seyyid (Seydi) Ali’dir. Seydi Ali Çelebi olarak tanındı. İstanbul’da (Galata) doğdu. Ailesinin aslen Sinoplu olduğu söylenir. Azablar kethüdası Hüseyin Reis’in oğludur. Kendisi de uzun yıllar Galata’da azablar kâtipliği yaptığı için Kâtibî mahlasını almıştır. Yine aynı sebepten “Galatalı” olarak da anıldı. Küçük yaşlarda girdiği denizcilikte tersane kethüdalığına kadar yükseldi. Rodos Seferi, Preveze Savaşı, Trablusgarp seferi gibi pekçok deniz savaşına katıldı. Özellikle doğu ve Hindistan macerası olmak üzere hayatının büyük kısmı savaşlar, zindan hayatı ve esaretle geçti (Geniş bilgi için bkz. Ak 2009: 21-24). Bu maceralı dönemin sonrasında 10 Şaban 964 (8 Haziran 1557) tarihinde Diyarbakır tımar defterdarlığına, 23 Rebiülâhir 967 (27 Ocak 1560) tarihinde Galata’da hassa gemilerinden birinin reisliğine getirildi. Bu görevinden emekli olduktan sonra ömrünün kalan kısmını 2 Cemaziyelevvel 970 (28 Aralık 1562) günkü ölümüne kadar eser yazarak geçirdi. Hüseyin ve Ali adlı iki oğlu olduğu bilinmektedir.

 Eserleri:

1. Mir’ât-ı Memâlik. Üç buçuk yıl Doğu ülkelerini gezip Anadolu’ya dönen Kâtibî, gezilerindeki izlenimlerini padişaha sunduğu seyahatname üslûbundaki bu eserinde toplamıştır. 1557 yılında tamamlanan eserde kendi şiirlerinin yanı sıra muhtelif şairlerin ve özellikle yakını ve kendi yetiştirmesi olan Yetîmî’nin şiirlerine de yer vermiştir. Arap harfleriyle basılan (İstanbul, 1313) eser üzerine doktora tezi yapılmış (Kiremit 1990) ve bilahere yayımlanmıştır (Kiremit 1999). Bu önemli eserin ayrıca sadeleştirilmiş neşirleri yapılmış, ve eser Almanca, İngilizce, Fransızca ve Rusçaya da çevrilmiştir (Bkz. Ak 2009: 23).

2. Mir’ât-ı Kâinât. Müellifin Delhi’de bulunduğu sırada Hümâyûn Şâh’ın isteği üzerine beş makale ve 120 bab hâlinde yazılan astronomiye ait bir bir eserdir. 22 nüshası bilinmektedir. Bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY 1824.

3. Kitâbu’l-Muhît fî İlmi’-l-Eflâk ve’l-Buhûr. Gemicilerin Hint denizlerinde kılavuz almadan dolaşabilmelerini sağlamak amacıyla yazılmış denizciliğe dair, on bab ve elli fasıldan oluşan bir eserdir. 1554’te kaleme alınan eserin muhtelif bölümleri Almanca, İtalyanca ve İngilizceye çevrilmiştir.

4. Hülâsatu’l-Heye. Ali Kuççu’nun hey’et ilmine dair ünlü eseri er-Risâletü’l-fethiyye’nin başka eserlerden de yaralanmak suretiyle Türkçeye çevirisidir. 955/1548 yılında Kanunî’ye sunulan eserin 27 nüshası bilinmektedir. Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya No. 2591’dedir.

5. Risâle-i Zâtü’l-Kürsî. Müellifin, Türkçede böyle bir eser bulunmadığı için yazdığını söylediği nücum ilminde kullanılan aletlere dair bir eserdir.

6. Dîvân. Kâtip Çelebi, şairin bir Dîvân’ı olduğun kaydetmesine (I/807) rağmen herhangi bir nüshası ele geçmemiştir.

 Latîfî, şairin zekâsını ve ilimdeki üstünlüğünü vurgularken Âşık Çelebi ve Âlî olağanüstü cömertliğinden, hatta bazı şairleri himaye ettiğinden bahsederer. Âşık Çelebi, 947/1540/41 yılında yaptırdığı evinden övgüyle bahseder ve pek çok şairin bu evin yapımına düştükleri tarihleri kaydeder. Latîfî, onun denizcilik konusunda ne kadar derin bilgi sahibi olduğunu, bütün reislerin onunla çalışmakla övündüklerini de ekler. Âşık Çelebi ondan “şâir-i sihr-güzâr” diye bahseder. Kınalızâde Hasan Çelebi, onun denizciliğin yanı sıra matematik ve astronomide de oldukça bilgili olduğunu kaydeder. Ancak tezkire yazarları Kâtibî’nin sanatı üzerine fazla değerlendirme yapmamışlardır. Hindistan’da bulunduğu sırada Çağatayca da öğrenen şair bu yolda şiirler de yazmıştır (Eraslan 1968; Sertkaya 1977). Kâtibî’nin Pervâne Bey Mecmuası’nda 31, Edirneli Nazmî’nin Mecma’u’n-Nezâ’ir’inde 42 adet şiiri yer almaktadır.

 Ak, Mahmut (1999). “Seydi Ali Reis”. Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlı Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: YKY. 525-527.

Ak, Mahmut (2009). “Seydi Ali Reis”. İslâm Ansiklopedisi. C. 37. İstanbul: TDV Yay. 21-24.

Canım, Rıdvan (hzl.) (2000). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzemâ. Ankara: AKM Yay.

Cunbur, Müjgan (2004. Türk Dünyası Edebiyatçılar Yazarlar ve Şairler Ansiklopedisi. C. 5. Ankara: AKM Yay. 401.

Eraslan, Kemal (1968). “Seydi Ali Reis’in Çağatayca Gazelleri”. İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi: 41-54.

Fâizî. Zübdetü’l-Eş’âr. Milli Kütüphane, Yz. A. 679, vr. 89a.

İsen, Mustafa (hzl.) (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yay.

“Kâtibî (Seydi Ali Çelebi)” (1982). Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. C. 5. İstanbul: Dergâh Yay. 224

Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.

Kiremit, Mehmet (1999). Mir’âtü’l-Memâlik (Seydi Ali Reis) İnceleme-Metin-İndeks. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Köksal, M. Fatih (2012). Edirneli Nazmî, Mecma’u’n-Nezâ’ir. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292688/h/edirneli-nazmi-mecmaun-nezair.pdf. [erişim tarihi: 20.03.2013]

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Nail Tuman, Tuhfe-i Nâ’ilî. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1978). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: TTK Yay.

Orhonlu, Cengiz (1970). “Seydi Ali Reis”. İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi 1: 39-56.

Pervâne Bey. Mecmû’a-i Nezâ’ir. Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat No. 406, vr. 21a, 72b, 122a…

Riyâzî. Riyâzü’ş-Şu’arâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Es’ad Ef. No. 3871, vr. 91a.

Sertkaya, Osman F. (1977). “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri: Kâtibî (Seydi Ali Reis)’nin Şiirleri”. İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi: 69-189

Solmaz, Süleyman (hzl.) (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı. Ankara: AKM Yay.

Sungurhan Eyduran, Aysun (hzl.) (2008). Beyânî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: Kültür Bakanlığı e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83502/beyani----tezkiretus-suara.html [erişim tarihi: 20.03.2013]

Şemseddîn Sâmî (1314). Kâmûsu’l-A’lâm. İstanbul: Mihrân Matbaası

Tatçı, Mustafa (hzl.) (2003). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri I-II-III. Ankara: Bizim Büro Yay.

Tekindağ, M. C. Şehabettin (1944. “Seydi Ali Reis akında Düşünceler”. Tarihten Sesler 13-14: 21-24.

Tietze, Andreas (1953). “XVI. Asır Şiirinde Gemici Dili: Nigârî, Kâtibî, Yetîm”. Fuat Köprülü Armağanı. 504-507.

Turan, Şerafettin (1997). “Seydi Ali Reis”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: MEB Yay. 528-531.

Yaltkaya, Şerafettin ve Kilisli Rıfat Bilge (hzl.) (1971). Kâtip Çelebi, Keşf-el-Zunûn. İstanbul: MEB Yay. 

 GAZEL 

 Çeşm-i giryânum nigârâ ıztırâb üstindedür

 N’eylesün kim câri-i zevrak gibi âb üstindedür

 Dil lebüñçün ceng idüp gamzeñle kan itse ne tañ

 Ser-hoşuñ kan itdügi her dem şarâb üstindedür

 Sîne-i pür-sûzum üstinde biten mû ey sanem

 Gûyiyâ şol târa beñzer kim rebâb üstindedür

 Kâmetüñ üzre gören hayrân olup dir yüzüñi

 Ne aceb serv-i revândur bu kim âb üstindedür

 Kâtibî’nüñ gözlerinden yaş yirine geldi kan

 Şol leb-i yâkût kim dürr-i hoş-âb üstindedür

(Köksal, M. Fatih (2012). Edirneli Nazmî, Mecma’u’n-Nezâ’ir. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292688/h/edirneli-nazmi-mecmaun-nezair.pdf. [erişim tarihi: 20.03.2013]. 734)