Madde Detay

İznik’te doğmuştur. İznikî lakabıyla tanınan Kutbeddîn İznikî’nin hayatı hakkında biyografik kaynaklarda ayrıntılı bir bilgi bulunmamaktadır. Hayreddîn Paşa soyundan gelmektedir. Kara Hoca denen Alâ’addîn Esved’in oğludur. Yıldırım Bâyezîd devri bilginlerindendir. Büyük din bilginlerinden, meşhur şeyhlerden kabul edilen İznikî, özellikle fıkıh ve tasavvufta ihtisas sahibidir. Hâcı Bayram Velî’den ders almıştır. Mollâ Fenârî’nin ders arkadaşıdır. Osmanlı düşünce tarihinin önde gelen isimlerinden Dâvûd el-Kayserî’den etkilenmiştir. Hanefî ekolünün temsilcileri arasında yer alan İznikî bilgisi, zekâsı ve doğruluğuyla şöhret kazanmıştır. İyi bir öğrenim görmüş, resmi bilimleri Mevlânâ Hasan Paşa’dan tahsil etmiştir. Molla Fenâri’nin öğrencilerinden “Muhyiddîn Mehmed” ile II. Murâd devrinin meşhur âlimlerinden “Bahâeddîn Ömer” Kutbeddîn İznikî’nin oğullarıdır. İznik’te vefat etmiştir.

Kaynaklarda İznikî’nin eserleri hakkında farklı bilgiler vardır. Kara (1999: 33-34); Kâtip Çelebi’ye dayanarak onun, Ebu’l-Leys-i Semerkandî’nin Tefsîr’ini Türkçeye aktaranlardan biri olduğunu, ancak bu kitaba ulaşılamadığını belirtmiştir. Mehmed Süreyyâ (Kahraman 1996: 129), sadece Şemsiyye’sinin adını zikretmiştir. Bursalı Mehmed Tâhir (1342: 144) Tefsîr-i Şerîf, Mukaddime, Zâdü’l-Ma’âd fi’l-Furû’ ve’l-Ahlâk ve Râhatü’l-Kulûb olmak üzere dört kitap; Mehmed Mecdî (Özcan 1989: 58-59) Mesâbîh’e Telfîkât adlı bir şerh, Tefsîr ve Şerh-i Mütâla’a yazdığını bildirmiştir. Levend (1989: 74-77) İznikî’nin eserleri olarak Râhatü’l-Kulûb ve Mukaddime-i Salât’ın; Öngören (1999: 485-486) Tefsîrü’l-Kur’ân, Mukaddime, Râhatü’l-Kulûb, Telfîkât’ın isimlerini sıralamışlardır. Bursa Defteri’ndeki (Eren 2000: 139-142) bir yazıya göre de Tefsîr-i Kutbeddîn, el-Akîdü’l-Âlemîn, Câmi’-i Mukaddime, Rahmetü’l-Kütüb İznikî tarafından kaleme alınan kitaplardır. Şüphesiz Kutbeddîn İznikî’nin eserleri hakkında verilen bu bilgilerin tamamının doğru olduğunu söylemek mümkün değildir. Oğlu Muhyiddîn Mehmed’in adının da babası gibi kütüphane fişlerine Kutbeddîn İznikî olarak kaydedilmesi sebebiyle o, sık sık oğluyla karıştırıldığı için eserleri sağlıklı biçimde ayrıştırılamamıştır. Halk arasında Mızraklı İlmihâli olarak bilinen ve İznikî’ye mal edilen eserin ise Mukaddime’yle hiçbir ilgisi yoktur. Kutbeddîn İznikî tarafından kaleme alınan fıkıhla ilgili Mukaddime, Osmanlı dönemi klasikleri arasında yer alan eserlerdendir. Türk edebiyatında yazılmış Türkçe ilk ilmihal olarak kabul edilmektedir. Müstensihlerin Mukaddime, Mukaddime-i Kutbeddîn, Hazâ Kitâbü Terkîb-i Azîm, Mukaddimetü’s-Salât, Mukaddimât-ı Kutbeddîn, Mukaddime fi’l-Fıkh, Râhatü’l-Kulûb gibi farklı isimler verdiği bu kitabın resmî ve özel kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır. Ancak çoğunun ne zaman ve kim tarafından istinsah edildiği belli değildir. Mukaddime, sade nesir örneğidir, sohbet türünün ve konuşma dilinin bütün özelliklerini taşımaktadır. Metin; zengin söz varlığı, deyimlerle örülü, sade, açık ve anlaşılır anlatımıyla Eski Anadolu Türkçesi özelliklerini yansıtmaktadır. Dolayısıyla içinde yabancı kökenli sözcüklere, yabancı kurallarla kurulu terkiplere, karmaşık söz sanatlarına, yan anlamlara fazla yer verilmemiştir. İznikî'nin, yazdıklarıyla halkı aydınlatmak ve bilgilendirmek amacına uygun olarak da bu eserde soru-cevap yöntemi, eğitici-öğretici özelliği sağlayabilmek üzere araç olarak kullanılmıştır.

Bursalı Mehmed Tâhir (1342). Osmânlı Müellifleri. C. I. İstanbul.

Eren, Ahmet (2000). “İznik Kronolojisi”. Bursa Defteri, İznik Özel Sayısı. Bursa: Bursa Gazeteciler Cemiyeti Yay. 139-142.

Kahraman, Seyit Ali (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, Osmanlı Ünlüleri. C. 4. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Kalın, İbrahim (1998). “Osmanlı Düşünce Geleneğinin Teşekkülü”. Uluslararası 13 ve 14. Yüzyıllarda Anadolu’da İslâmi Düşünce Sempozyumu Bildirileri. Ankara. 151-157.

Kara, Mustafa (1999). “14. ve 15. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 8 (8): 29-58.

Karatay, Fehmi Erdem (1961). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu. C. I. İstanbul.

Kepecioğlu, Kâmil (2010). Bursa Kütüğü. C. III. Bursa Yazma ve Eski Eserler Kütüphanesi. Genel: 4521. Bursa: Büyükşehir Belediyesi Yay.

Köprülü, Fuad (1991). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.

Köprülü, Fuad (1331). “Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti”. Milli Tetebbu’lar Mecmuası II (5): 193-232.

Levend, Agah Sırrı (1973). Türk Edebiyatı Tarihi. C. I. Ankara: TTK Yay.

Levend, Agah Sırrı (1989). “Dini Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri”. TDAY-Belleten 1972. Ankara: TDK Yay. 35-80, 371.

Öksüz, Yusuf Ziya (1976). Mukaddime-i Kutbuddin (İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Öngören, Reşat (1999). “Osmanlı’nın Kuruluş Yıllarında Anadolu’nun Tasavvufi Durumu”. Diyanet Aylık Dergisi. (XCVIII): 7-11.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku’ş-Şakâik (Şakâiku’n-nu’maniye ve Zeyilleri). C. 1. İstanbul: Çağrı Yay.

Rioes, Charsles (1888). Catalogue of The Turkish Manuscripts in The British Museum, Keeper of the Oriental mss. London: Printed by Order of The Trustees.

Şçerbak, A. M. (1986). “British Museum Or. 8193’te Kayıtlı Uygur Harfli Elyazma Mecmua ve Bunun Özbek Filolojisi İçin Önemi”. TDAY-Belleten 1982-1983. Ankara: TDK Yay. 133-140.

Üstünova, Kerime (hzl.) (2003). Kutbeddîn İznikî-Mukaddime, Şahâbeddîn Kudsî Nüshası ( Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin). Bursa: Uludağ Üniversitesi Yay.

Üstünova, Kerime (2005). “Bursa’nın Tarihi Değerlerinden Biri: Kutbeddin İznikî ve Mukaddime”. II. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu Bildiri Kitabı. C. II. Bursa: Uludağ Üniversitesi Rektörlüğü Kültür Sanat Kurulu Yay. 455-463.

Üstünova, Kerime (2007). “İlk Türkçe İlmihâl: Mukaddime ve Yazarı Kutbeddin İznikî”. Akademik Araştırmalar Dergisi 8 (31): 175-188.

Kitâbu Mukaddime-i Salât

“...mütekellimler eyitdiler farz-ı ayn olan ilm tanrı ta’âlânun birligin ve sıfatların delili-y-ile bilmekdür fakihler eyitdiler kim ilm-i fıkhdur zirâ hak ta’âlanun farz itdügi nesneleri bilevüzüz ve halâl harâm bilmek fıkh-ıla hâsıl olur tefsîr ve hadîs ehli eyitdiler kur’ân ve hadîs ma’nîsin bilmekdür zirâ kamu dîn ilmi bunlardan cıkmışdur sûfîler eyitdiler kişi kendü hâlin ve makâmın ve nefsün âfetlerin ve nefs ne sıfatlar-ıla bezenüp kâmil oldugın ve ne sıfatlarla mertebeden düşüp helâk oldugın bilmekdür ebû hanîfe kâmil fıkh budur dimiş imdi bunlarun her birisinün maksûdı böyle didüginden farz-ı ayn olan ilmde mühim ve katı görklüsi nedür eyi bilmekdür zîrâ hem biz dahı bu farz-ı ayn olan ilme münkirüz dimege yaramaz ebû tâlib-i mekkî eyitdi farz-ı ayn olan ilm oldur kim islâm ansuz tamâm olmaz...”

(Üstünova, Kerime (hzl.) (2003). Kutbeddîn İznikî-Mukaddime, Şahâbeddîn Kudsî Nüshası (Giriş- İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin). Bursa: Uludağ Üniversitesi Yay. 139-140.)