Madde Detay

Hayatı hakkındaki bilgiler eserlerinden ve tayinlerine dair arşiv belgelerinden tespit edilen Lokmân’ın künyesi Seyyîd Lokmân b. Seyyid Hüseyin el-Âşûrî el-Hüseynî el-Urmevî’dir. Künyesinden hareketle Azerbaycan’ın Urumi/Urmiye kasabasında doğmuştur. Lokmân Çelebi Musul’a bağlı Harir kazasında kadılık yaptı, daha sonra İstanbul’a gelerek nişancı Feridun Ahmed Bey’e ve Sokullu Mehmed Paşa’ya intisap etti. Feridun Bey’in Sigetvar seferine çıkmasıyla Lokmân Çelebi tarafından yazılan eserin müsveddeleri Ebüssuud Efendi, İdrîs-i Bitlisî’nin oğlu Ebülfazl Mehmed Efendi gibi devrin önde gelen uleması tarafından beğenildi ve eserin temize çekilip padişaha gönderilmesi istendi (Kütükoğlu 2003: 208). Lokmân Çelebi böylece Sigetvar seferi ve sonrasını nazma çekmek üzere şehnâmeci tayin edilmiş oldu. Lokman Çelebi şehnâmelerini Farsça kaleme almıştır. Bu görevden sonra II. Selim’in maiyetinde görevlendirildi. III. Mehmed’in tahta geçmesinden sonra şehnâmecilik görevine Tâlîkî-zâde getirildiği için 15 Muharrem 1004/20 Eylül 1595 tarihinde bu görevden alındı (Afyoncu 2001: 287). Selânîkî (İpşirli 1989: 622) Lokmân Çelebi’nin görevden alınmasını, III. Mehmed’in tahta geçmesinden itibaren Lokmân Çelebi’nin nazım ve nesirde ihmali olmasına bağlar. Padişah bu duruma rağmen Lokmân Çelebi’den daha önce başlamış olduğu eseri tamamlamasını istedi. Eğri Seferi için orduya katılan Lokmân Çelebi, eserini tamamlamak için İstanbul’a döndü. Yaptığı çalışma padişah tarafından beğenilmeyen Lokmân Çelebi, kenar defterdarlığı verilerek İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Bu olaydan sonra Mısır’a gittiği bilinen Lokmân Çelebi 1010/1601 tarihinden sonra vefat etti.

Lokmân Çelebi, Farsça ve Türkçe manzum ve mensur eserler kaleme almıştır. Eserlerinin birçoğunda çok kıymetli minyatürler bulunmaktadır. Lokmân Çelebi’nin Türk sanatı için en önemli özelliği yirmi beş yılı aşan şehnâmeciliği sırasında minyatür ve süsleme sanatçıları ve hattatlardan oluşan bir ekip kurmasıdır (Kütükoğlu 2003: 208).

Lokmân Çelebi’nin eserleri şunlardır:

1) Zafer-nâme: 986/1578 tarihinde tamamlanan eser Feridun Bey’in Sigetvar seferiyle ilgilidir. Manzum olarak kaleme alınan eserde Şehzade Bayezid isyanı, Malta, Sakız ve Sigetvar seferleri, II. Selim’in tahta geçişi konu alınır. Eserin bir nüshası Dublin Chester Beatty Kütüphanesi No: 413’tedir.

2) Selim Han-nâme: II. Selim dönemi olaylarını anlatan eser 6 Zilhicce 988/ 12 Ocak 1581 tarihinde tamamlanmıştır. Tam nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Köşkü, no: 1537’de kayıtlıdır. Eserin, III. Murad’a sunulan ve 44 minyatür içeren diğer nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi II. Ahmed, no: 3595’te kayıtlıdır.

3) Şehinşâh-nâme: III. Murad devri olaylarını anlatan eserin 48 minyatür içeren nüshası, İstanbul Üniversitesi, Fy, no: 1404’te; 95 minyatürü içeren bir nüshası da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Bağdat Köşkü, no: 200’de kayıtlıdır (Kütükoğlu 2003: 209).

4) Hüner-nâme: Bilinen tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine no: 1523-1524’te kayıtlıdır. Yavuz Sultan Selim ile Kanuni Sultan Süleyman dönemlerini ele alan eser on fasıl bir zeyl ve bir hatimeden ibaret Osmanlı tarihidir (Mehmed Tahir 1342: 136). Dört cilt halinde tasarlanan eserin sadece iki kısmı yazılmıştır. Eserin yazımına şehnâmeci Fethullah b. Ârif başlamışsa da onun ölmesiyle Şirvanlı Eflatun eserin yazımına devam etmiş onun da ölmesiyle eser, 977/1569 tarihinde şehnâmecilik görevine getirilen Lokmân Çelebi tarafından kaleme alınmıştır. Mensur olarak kaleme alınan eserin I. cildi Osman Gazi’den başlayıp I. Selim devrine kadar gelen padişahları anlatır. I. cildin girişinde Oğuz boylarının damgaları hakkında bilgiler verilip Yavuz Sultan Selim’e kadar padişahların cülus ve cenaze törenleri, özellikleri, huyları, merakları vs. anlatılır. Türkçe yazılın eserde yer yer Türkçe ve Farsça manzum parçalara da yer verilmiştir. Bu cildin içinde Nakkaş Osman ve ekibi tarafından tasvir edilen 45 minyatür bulunmaktadır.

Hüner-nâme’nin II. cildinde Kanuni Sultan Süleyman ve dönemi anlatılmaktadır. Eserde Şehzade Mustafa’nın ve oğlunun katledilmesi olayı ve diğer şehzadelerin durumları hakkında önemli bilgiler verilmektedir. Tahsin Öz eserin 996 Safer / 1588 Ocak ayında tamamlandığını ileri sürmüştür. Eserin en önemli niteliği her biri tarihi belge niteliği taşıyan, Nakkaş Osman ve ekibi tarafından tasvir edilen 65 minyatürü içermesidir (Ertuğ 1998: 484-485).

5) Zübdetü’t-Tevârih: Vekâyi-nâme özelliği taşıyan eser, Tomar, Tomar-ı Hümâyun, Mücmelü’t-tomar adlarıyla da bilinir. Eser, III. Murad’ın tahta geçmesiyle boğdurulan şehzadelerin defnedilmesiyle sona erer. Eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmed no: 3599’da kayıtlıdır. Bu nüsha tomar/rulo halindedir (Kütükoğlu 2003: 209).

6) Kıyâfetü’l-insâniyye fî şemâili’l-Osmâniyye: 996/1588 tarihinde yazılan bu eser, Osmanlı padişahlarının dış görünüşlerinin özelliklerini, beden alametlerini, vasıflarını içerir. Osman Gazi’den itibaren III. Murad dahil Osmanlı padişahları anlatılmıştır. On iki padişahın minyatürlerinin yer aldığı eser 1987 tarihinde Kültür Bakanlığı tarafından tıpkı basım olarak yayımlanmıştır.

7) Oğuz-nâme: Selçuklu tarihi özeti olan eser Osman Bey ile son bulur. 1008/1599-1600 yılında yazılan eser ilk olarak J.J. W. Lagos tarafından Latinceye çevrilerek aslıyla birlikte yayımlanmış daha sonra Harun Güngör tarafından yeniden neşredilmiştir.

 Bursalı Mehmed Tahir’e göre (1342: 136) yukarıdaki eserlerin dışında Lokmân Çelebi’nin şu eserleri vardır: Neseb-nâme-i Hümâyun, Tercüme-i Mihr ü Müşteri, Tercüme-i Lem’atü’l-Envâr, Selef-nâme, Halef-nâme, Mu’âsır-nâme, Moğul-nâme.

Bursalı Mehmed Tahir (1342: 136) Lokmân Çelebi’nin bu eserleri dışında pek çok şiiri olduğunu kaydededer. Lokmân Çelebi, tarihçi ve şair olarak Hoca Sa’deddîn ve diğer alimlerin beğenisini kazanmıştır. Çağdaşı olan Gelibolulu Ali ise onun şehnâmecilik gibi bir görevi yapabilecek seviyede olmadığını, şiir yönünün çok zayıf olduğunu, pek çok beyit yazmasına rağmen bunların düzensiz olduğunu, nesir olarak yazdığı eserlerdeki ifadelerin “lisân-ı ham” ile dolu bulunduğunu, Hoca Sa’deddîn’in Lokmân Çelebi’yi takdir etmesine bir anlam veremediğini söyler (Çerçi 2000’den aktaran Kütükoğlu 2003: 209).

Afyoncu, Erhan (2001). “Talîkîzâde Mehmed Subhî’nin Hayatı Hakkında Notlar”. Osmanlı Araştırmaları XXI: 285-306.

Ahmet Refik (1980). Âlimler ve Sanatkârlar. Ankara: KB Yay.

Babinger, Franz (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. Ankara: KB Yay.

Bursalı Mehmed Tâhir (1342). Osmanlı Müellifleri. 3.C. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Çakır, Müjgan (2007). “Kıyâfet-nâmeler Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi”. TALİD 5 (9): 333-350.

Ertuğ, Zeynep Tarım (1998). “Hüner-nâme”. İslâm Ansiklopedisi. C.18. İstanbul: TDV Yay. 484-485.

Güngör Harun (1986). “Seyyid Lokmân ve Oğuz-Nâmesi”. Türk Dünyası Araştırmaları 44: 91-103.

İpşirli, Mehmet (1989). Selânikî Mustafa Efendi, Târih-i Selânîkî. C.2. Ankara: TTK Yay.

Kütükoğlu, Bekir (2003). “Lokmân bin Hüseyin”. İslâm Ansiklopedisi. C.27. İstanbul: TDV Yay. 208-209.

Seyyid Lokmân (1987). Kıyâfetü’l-insâniyye fî şemâili’l-Osmâniyye . İstanbul: KTB Yay.