Madde Detay

Orhan Şaik Gökyay, 16 Temmuz 1902 tarihinde İnebolu’da doğdu. Babası ilkokul öğretmeni Mehmet Cevdet Efendi, annesi Şefika Hanım’dır. Mehmet Cevdet Efendi, 1876’da ailesiyle birlikte Bulgaristan’ın Filibe şehrinden Türkiye’ye göç etti. Asıl adı Hüseyin Vehbi’dir. Ailenin beş çocuğundan biridir. Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Maarif Vekilliği sırasında her öğrencinin bir Türk adı alması yönündeki isteğine uyarak Orhan ismini aldı. Balıkesir’de bulunduğu sırada Şaik ismini de alan yazar, yazılarında Orhan Şaik ismini kullandı. Soyadı kanunu çıktıktan sonra Gökyay soyadını aldı. Nüfus cüzdanında adı Hüseyin Vehbi Şaik Gökyay şeklindedir (Kut 1989: 2). İlkokulu Kastamonu’da tamamlayan Orhan Şaik’in dinî terbiyesinde babasının bağlı olduğu Şeyh Merdan Efendi tekkesi etkili oldu. Kastamonu’da başladığı orta eğitimine Aydın Sultanisi’nde devam etti. Bir süre sonra maddî sebepler yüzünden eğitimini yarıda bıraktı. Kastamonu Özel İdaresi'nde kâtip olarak işe başladı. 1921 yılında bugünkü adıyla Ankara Öğretmen Okulu’nun son sınıfına imtihanla kaydoldu. Bu okulu 1922’de bitirerek öğretmen oldu. Aynı yıl Giresun/ Piraziz’e atandı. 1923’te Samsun, 1924’te Balıkesir’de öğretmenlik yaptı. Balıkesir’de öğretmenliğin yanında kısa süreli askerlik hizmetini de yerine getirdi. Balıkesir’den sonra Kastamonu’ya gelerek yarım kalan lise eğitimini tamamlayan Orhan Şaik, İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'ne kaydoldu (Kut 1989: 4-8). Mülakata girerek Yüksek Öğretmen Okulu’na da kayıt hakkı kazanan Orhan Şaik, buranın imkânları sayesinde eğitimini 1930’da tamamladı. 1931’de Kastamonu’da mezun olduğu liseye edebiyat öğretmeni olarak atandı. Bu tarihten itibaren emekli oluncaya kadar sırasıyla Malatya (1931-1939), Edirne (1933-1934), Ankara (1934-1936), Eskişehir (1936-1937) ve Bursa’da (1937-1939) öğretmenlik yaptıktan sonra 1941’de o zamanki Milli Eğitim bakanının isteği üzerine daha sonra Devlet Konservatuarı olan Musiki Muallim Mektebi'nde müdürlük görevine getirildi. Irkçılık-Turancılık davasından tutuklanıncaya kadar (1944) bu görevde bulundu. Yaklaşık bir yıl sonra bu davadan beraat edince yeniden öğretmenliğe döndü. Galatasaray Lisesi’nde (1946-1951) edebiyat öğretmeni olarak çalıştıktan sonra Milli Eğitim Bakanlığı müfettiş kadrosu ile Londra Kültür Ataşeliğine (1951-1954) gönderildi. Londra dönüşü İstanbul Çapa Eğitim Enstitüsü'ne 1954’te öğretmen olarak atandı. 1959-1962 yıllarında tekrar Londra’ya giderek Türk Dili ve Edebiyatı okutmanı olarak çalıştı. Yeniden Çapa Eğitim Enstitüsü’ndeki görevine döndü ve 1967’de yaş haddinden emekliye ayrıldı (Kut 1989: 12-18). Mezun olduktan sonra da Türk eğitimine hizmet etti. İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi'nde, Marmara Üniversitesi ve Mimar Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü'nde ölümünden kısa bir süre öncesine kadar dersler verdi. 1934’te üniversite yıllarında tanıştığı Ferhunde Hanım'la evlenen ve bu evlilikten çocuğu olmayan Orhan Şaik Gökyay, 2 Aralık 1994’te öldü. Cenazesi ertesi gün Üsküdar'daki Nakkaştepe Mezarlığı'nda toprağa verildi.

Orhan Şaik Gökyay, ilk şiirlerini Kastamonu’da bulunduğu yıllarda Açıksöz isimli gazetede yayımladı. Daha sonra şiirlerini ve çeşitli konularda kaleme aldığı makalelerini başta kendisinin Balıkesir’de yayımladığı Çağlayan olmak üzere Işık, İzmir'e Doğru, Yarın, Oluş, Çığır, Galatasaray Dergisi, Türkiyat Mecmuası, Atsız Mecmua, Orhun, Yücel, Ülkü, Çağrı, Doğu, Türk Yurdu, Hisar, Türk Dili, Belleten, Güzel Sanatlar Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Çevren, Musiki Mecmuası, Milli Kültür, Gergedan, Türk Folklor Araştırmaları, Türk Folkloru, Gösteri, Osmanlı Araştırmaları, Tarih ve Toplum, Tarih Enstitüsü Dergisi, Kaynaklar, Folklor ve Etnografya Araştırmaları gibi çeşitli dergi ve gazetelerde yayımladı. Ayrıca birçok ansiklopedi maddesi hazırladı. Çeşitli dönemlerde hazırlanan yıllıklarda makaleleri yayımlandı. Başta tarih, edebiyat ve folklor alanlarında olmak üzere pek çok konuda bildiri sundu ve bunların önemli bir kısmı daha sonra hazırlanan bildiri kitaplarında basıldı. İletişim Yayınları, Orhan Şaik Gökyay'ın ölümünden sonra eserlerinden yapılan seçmeleri; Eski, Yeni ve Ötesi, Kim Etti Sana Bu Kârı Teklif ve Güçlük Nerede? isimli kitaplarda üç cilt hâlinde topladı. Orhan Şaik Gökyay, birçok makale ve şiirin yanında yaşadığı dönemde yirmi yedi kitap yayımladı. Bu kitaplarını telif eserler, çeviriler ve Osmanlı klasik eserlerini bugünkü Türkçeye açıklamalarıyla birlikte aktardığı eserler olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. Dede Korkut, Katip Çelebi ve Molla Lûtfi üzerine yaptığı çalışmalar bugün bile en önemli başvuru kaynakları arasında yer almaktadır. Açıklamalarla bugünkü Türkçeye çevirdiği eserlerin yanında, üçü Clemens Brentano’nun olmak üzere altı çeviri yaptı. Ayrıca Molla Lûtfi’nin keskin zekâsı ve iğneleyici üslûbunun en güzel örneği olan Harname’yi, "Tokatlı Molla Lûtfi’nin Harnamesi" ismiyle Türkçeye çevirerek 1986’da Türk Folkloru Belleten’de yayımladı (Erünsal 1996: 145).

Çok az sayıda şiiri olan Orhan Şaik Gökyay, gençlik döneminde tesirinde kaldığı şairlerden dolayı kısa bir süre de olsa aruzla şiirler yazdı. Daha sonra hece vezniyle ve halk şiirinin geleneksel söyleyişine yakın bir eda ile şiirler yazmaya başladı. Şiirlerinin son dönemi Tanzimat sonrası Türk şiirine hâkim olan söyleyiş tarzına uygundur. Milli Mücadele yıllarının bütün zorluklarına şahit olan Orhan Şaik Gökyay, Bursa’da öğretmen olarak çalıştığı dönemde (1937-1939) hamasi bir dille kaleme aldığı “Bu Vatan Kimin?” şiiriyle edebiyat dünyasına sesini duyurdu. Öldüğü yıl olan 1994’te Mersin’deki Özel Türkmen Lisesi kurduğu Orhan Şaik Gökyay Yayınları’nın birinci kitabı olarak bütün şiirlerini Bu Vatan Kimin? ismiyle yayımladı (Erünsal 1996: 145). Şiirlerinde vatan sevgisi, cumhuriyet, cumhuriyetin değerlerine bağlılık, kahramanlık, tarih şuuru, tabiat, yalnızlık, dünyanın faniliği ve insanoğlunun dünyaya bağlılığı gibi konulara yer verdi.

Orhan Şaik Gökyay'ın makalelerini araştırma, eleştiri ve inceleme olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. Çok sayıda yazısının önemli bir kısmını Türk kültür ve medeniyetine dair kaleme aldığı çalışmaları oluşturdu. Söz konusu yazılarında yeni neslin bu konulara vakıf olarak yetişmesini sağlamaya çalıştı, çalışmalarında bilimsel ciddiyete önem verdi. Aksi davrananlara karşı iğneleyici bir dil kullanmaktan çekinmedi.

Orhan Şaik Gökyay'ın Dede Korkut üzerine yaptığı çalışmalar, bu konuda yapılmış ilk ve en kapsamlı araştırmalardır. Dede Korkut ile ilgili olarak ilkini 1938’de yayımladığı dört çalışması mevcuttur. Dede Korkut'un ilk baskısından sonra bu konudaki çalışmalarını sürdüren Orhan Şaik Gökyay, konuyla ilgili olarak yapılan bütün çalışmaların bibliyografyasını vermiş, metinde geçen bazı kelimeleri açıklamış, eserin kullanılışını kolaylaştıracak çok ayrıntılı bir de dizin eklemiştir (Erünsal 1996: 145). Orhan Şaik Gökyay’ın Dede Korkut hakkındaki son çalışması Dede Korkut hikâyelerini kapsamlı ve mukayeseli bir şekilde incelendiği ve 1973’te bastırdığı Dedem Korkutun Kitabı’dır. Ölümünden kısa bir süre öncesine kadar Dede Korkut konusundaki çalışmalarına devam ettiği bilinmektedir. Orhan Şaik Gökyay’ın Kâtip Çelebi üzerine yaptığı çalışmalar da oldukça önemlidir. Yazar, ölümüne kadar, Kâtip Çelebi konusunda üçü biyografik nitelikte, üçü de bugünkü dile aktarılan ve açıklamaları yapılan eserler olmak üzere toplam altı kitap yayımladı.

Uzun bir ömür süren Orhan Şaik Gökyay, hayatı boyunca sürekli çalıştı ve üretti. Ondan geriye kalan çalışmalar; Osmanlı tarihi, Türk edebiyatı, Türk folkloru başta olmak üzere birçok disipline kaynaklık edecek kadar zengin bir içeriğe sahiptir. Günümüzde Türk tarih, folklor ve edebiyatına hizmet eden birçok bilim insanının yetişmesine katkıda bulundu. Ölümünden sonra hakkında anma programları hazırlandı, paneller yapıldı. Yapılan konuşmalar kitaplarda toplanarak daha geniş okuyucu çevrelerine ulaştırıldı. Hakkında çeşitli dergilerce özel sayılar hazırlandı. Orhan Şaik Gökyay, doksan iki yıllık ömrüne sığdırdığı bütün bu hizmetlerle Türk kültür hayatının mümtaz bir siması olarak hafızalardaki yerini korumaktadır.