Madde Detay

Asıl adı Mehmed İzzet’tir. 1039/1629'da bugün Bulgaristan sınırları içinde yer alan Filibe yakınlarındaki Çaşengir’de doğmuştur. Safâyî, diğer kaynakların aksine, İzzetî’yi İstanbullu olarak göstermektedir. Bayram-zâdeler olarak anılan, çok sayıda şair ve bilgin yetiştirmiş nüfuzlu bir aileden gelmektedir.  Ünlü şair Şeyhülislam Yahyâ da bu aileye mensuptur. Bugün bile Beşiktaş’ta Vişnezâde Camii ve mahallesinin bulunması ailenin nüfuzu ile ilgili fikir vermektedir. Babası Şeyhî mahlasıyla da şiirler yazan Filibe kadısı Lutfullah Efendi’dir. Şeyhî Mehmed Efendi’nin Vekâyiü’l-Fudalâ’sına göre üç, diğer kaynaklara göre yedi yaşındayken babasını kaybeden Mehmed İzzet Efendi, amcası Şeyhülislam Yahyâ Efendi’nin himayesinde yetişti. Şeyhülislam Yahyâ Efendi’yle olan yakınlığı sayesinde IV. Murad (saltanatı: 1623-1640)’la tanışma fırsatı yakalamıştır. 4. Murad’ın Rumeli kazaskeri Muid Ahmed Efendi’ye hitaben yazdığı hatt-ı hümayunla mülazım olur. Gençlik çağında ilk şiirlerinde babasının da mahlası olan Şeyhî mahlasını kullanır.

İzzetî, ilk öğrenimini amcası Yahyâ Efendi’den alır. Amcasının nüfuzu ve görevi dolayısıyla devrin ünlü bilginleri Muhammed Efendi, Hamîd bin Mustafa Efendi, Tavîl Hasan Efendi ve Fâzıl Molla Çelebi’den ders alma şansı bulur. İzzetî, 18 yaşındayken amcası Şeyhülislam Yahyâ Efendi ölür. İzzetî, Şeyhülislam Ebu Saîd Efendi’nin kızıyla evlenir. Kayınpederinin himayesine giren İzzetî, bu vesileyle önce Yahyâ Efendi, 1057/1647’de Sahn-ı Seman, 1058/1648’de İsmihan Sultan, 1060/1650’da Şehzâde ve 1062/1652’de Süleymaniye medreselerinde müderrislik ve 1064/1654’te Süleymaniye’de darü’l-hadis muallimliğinde bulunur; ardından 1064/1656’te Şam, 1065/1655’te Mısır, 1068/1658’de Bursa ve 1072/1662’de İstanbul kadılığı görevine getirilir, 17 ay bu görevde kalır. 1078/1668’de Anadolu ve 1079/1669’da ise Rumeli kazaskerlikleri görevlerine getirilir, aynı yıl Rumeli kazaskerliği görevinden alınarak Balıkesir ve Balya kendisine arpalık olarak verilir. Sultan İbrahim (saltanatı: 1640-1648)’in iltifatına mazhar olan İzzetî, 1082/1675 yılında yeniden Rumeli kazaskeri olur. Ancak bir süre sonra yine görevden alınarak Hasköy ve Keşan kendisine arpalık olarak verilir. İzzetî, ilmiye sınıfındaki bu görevleri sırasında çeşitli aziller yaşamış ve sıkıntılı dönemler geçirmiştir. Özellikle ikinci defa getirildiği şeyhülislamlıktan azledilmesi onu fazlasıyla üzmüş ve bu üzüntüye dayanamayarak 1092/1681’de İstanbul’da vefat etmiştir. İzzetî’nin ölümü için Seyyîd Azmî Çelebi, “’Âlî-i Firdevs ola cây-ı Mehmed ‘İzzî” tarihini düşmüştür. Nuhbetü’l-Âsâr Li- Zeyli Zübdeti’l-Eş’âr’da der-kenar olarak “İzzeti gitti cihânun hayfâ (1093)” tarihi kayıtlı olmakla birlikte biyografi kısmında şairin ölüm tarihi olarak 1092 verilmiştir. İzzetî, Şeyhülislam Zekeriya Efendi’nin mezarının yanına gömülmüştür. Fakat medresede çıkan yangınla birlikte mezarlar da kaybolmuştur.

İzzetî’nin bugüne ulaşan tek eseri Türkçe Dîvân’ıdır. Ancak kaynaklarda varlığı bildirilen Keşfü’z-Zünûn Zeyli ve Kaf-zâde Fâizî’nin Zübdetü’l- Eş’âr’ına ilaveler yaptığı (Zeyl-i Zübdetü’l-Eş’âr)Tezkire-i Şu’arâ adlı eserleri de vardır. Şeyhî, Vekâyiü’l-Fudalâ’da Zübdetü’l-Eş’âr Zeyli ve Tezkire-i Şu’arâ’nın müsvedde şeklinde yarım kaldığını, kendisinin İzzetî’nin el yazısıyla bunların müsvedde hallerini gördüğünü kaydeder (Özcan 1989:485).

Türkçe Dîvân’ında 4 kaside, 128 gazel, 2 terci-bend ve 39 rubai, 2 tarih ve 1 mesnevi bulunmaktadır. Divanı üzerine Adnan Çağlı yüksek lisans tez çalışması yaptı. Murat Özmen de İzzetî’nin şiirlerini yayımladı.

Kaynaklar İzzetî’den zeki, hoşsohbet, iyi ahlaklı ve cömert bir insan olarak bahsederler. Rumeli kazaskerliğinden sonra İstanbul’daki evinde haftanın iki günü devrin ilim ve sanat erbabı ile toplantılar düzenlediği bilinmektedir. İzzetî, ilmiye sınıfından bir şair olduğu için devrinin geçer akça tüm ilimlerini öğrenmiştir. Arapça ve Farsçayı o dillerde şiir yazacak kadar iyi bilmektedir. Yaşadığı devrin önemli bir şiir üslubu olan Sebk-i Hindî’den etkilenmiş ve o tarzda şiirler yazmıştır. Şiirinde hayal genişliği ve anlam yoğunluğu dikkati çekmektedir. Sebk-i Hindî’nin özelliklerinden bir olan uzun tamlamalar, yabancı kelimeler ve alışılmadık bağdaştırmalar İzzetî’nin şiirinin de özelliklerindendir. Şiirler çoğunlukla din dışı konulardadır. Şiir tekniğini genel olarak başarılı kullandığını söylemek mümkündür.

Küçük yaşlardan beri himayesinde büyüdüğü Şeyhülislam Yahyâ Efendi, İzzetî’nin etkilendiği şairlerin başında gelir. Yahyâ Efendî’nin yanı sıra, Bahaî, İsmetî, Nâilî-i Kadîm, Fuzûlî, Bâkî, Cevrî, Neşatî ve Nef’î de İzzetî’nin etkilendiği şairler arasındadır. İzzetî'nin, Muhiddin Arabî ve Firdevsî’ye nazireler yazdığı göz önüne alındığında etkilendiği şairler arasına onlar da dâhil edilmelidir. 

Abdülkerim Abdulkadiroğlu (hzl.) (1985). İsmail Belîğ Nuhbetü’l-Âsâr Li Zeyli Zübdeti’l-Eş’âr. Ankara: Gazi Üniversitesi Yay.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyya Sicill-i Osmânî- Osmanlı Ünlüleri. (yeni yazıya akt. Seyit Ali Kahraman). C.3. İstanbul: Tarh Vakfı Yurt Yay.

Bilgin, Azmi (2001). “İzzetî Mehmed Efendi”. İslam Ansiklopedisi. C. 23. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 564-565.

Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmanlı Müellifleri ve Ahmed Remzi Akyürek Miftâhu’l-Kütüb Ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi. Ankara: Bizim Büro Basımevi. 480.

Coşkun, Ali Osman (hzl.)(1985). Seyrekzâde Mehmet Âsım Zeyl-i Zübdetül-Eş'âr. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Çağlı, Adnan (hzl.) Vişnezâde İzzetî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkildi Metni. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî: Nuhbetü’l-Âsâr Min Fevâ’idi’l-Eş’âr İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay. 390-391.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay. 665.

Müstakim-zâde Süleyman Saadeddin Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb Tıpkıbasım. Ankara: KB Yay. 318.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1989). Şeyhî Mehmed Efendi Şakâ’ik-i Nu’mâniyye ve Zeyilleri “Vakâyiü’l-Fudalâ”. C. 4. İstanbul: Çağrı Yay. 483-485.

Özmen, Murat (2013). Vişne-zâde Mehmed İzzetî Efendi Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Şiirleri. Ankara: Payda Yay.

Gazel

Gönülde aşk bilmez bir dür-i nâ-süftemüz vardur

Bahâr açmaz anı bir gonce-i neşküftemüz vardur

 

Çü Kays u Leyli vü jûlîde-mûyân-ı mahabbetden

Beyâbân reste bî-had sünbül-i âşüftemüz vardur

 

Selâm it ey sabâ geçmek düşerse çîn-i zülfünden

Gönül dirler o yâd illerde bir âlüftemüz vardur

 

Degil Mecnûn şeb-i mihnetde subh-ı sâdıka irmiş

Başında şu’le gitmiş bir çerâğ-ı huftemüz vardur

 

Gehî Mecnûn geh Eflâtun işrâkî-i ‘ışkuz kim

Ne bir fâş olmaduk sırr u ne râz-ı güftemüz vardur 

(Çağlı, Adnan (hzl.) Vişnezâde İzzetî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkildi Metni. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi. 43.)

 

Gazel

Vâdi-i Eymen-i dîdâra güzer virmezler

Âşıka havsala-yı tâb-ı nazar virmezler

 

Cân-sipârân-ı ciger sîneyi eyler der-kâr

Tîr ü şemşîre bu meydânda siper virmezler

 

Tâlib-i kevser-i cennet geçinürsin zâhid

Meclis-i dürd-keşânda sana yir virmezler

 

Yâr ağyâr ile seyrâna gidermiş tenhâ

Sana ey ‘âşık-ı âvâre haber virmezler

 

İzzetî ragbeti yârân-ı sühandâne ider

Tûti-i lâl ü bed-âmûza şeker virmezler 

(Çağlı, Adnan (hzl.) Vişnezâde İzzetî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkildi Metni. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi. 52.)

 

Gazel

Tecellâ-yı cemâlünle gönül bir nûr-ı rûşendür

Ruhun endîşesiyle hâtırum bir tâze gülşendür

 

Belâ-yı fikr-i derd-i her dü ‘âlemden halâs eyler

Mahabbet ‘âdeme hırz u emân u turfe cevşendür

 

Hayâlündür safâmuz fikr-i visâlün tesellâmuz

Senünle kalbümüz hurrem senünle gönlümüz şendür

 

Mahabbet dâmına düşdünse bî-hûde figân itme

Senün ey tıfl-ı dil çün âsitânun kendi rûşendür 

(Çağlı, Adnan (hzl.) Vişnezâde İzzetî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkildi Metni. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi. 59.)