Madde Detay

Doğu Türkistan'ın Kumul şehrinde tüccar bir ailede dünyaya geldi. Bir yaşında annesini, dört yaşında babasını kaybetti. Babası Tileş Begim, vefat etmeden önce henüz dört yaşında olan oğlunu, Kumul’un önde gelen isimlerinden biri olan dostu Osman Hacı’ya evlatlık olarak verdi. Kendi çocuğu olmayan Osman Hacı, ticaretle uğraşan ve bu sebeple yabancı ülkelere gidip gelen, görmüş ve okumuş bir kişi olarak Ötkür’ü kendi oğlu gibi gördü ve iyi bir eğitim almasına özen gösterdi. Abdurehim Ötkür ilk olarak dinî mektepte okudu. Bu dönemde yetişmesinde Sufi Allahyar’ın şiirlerinin önemli etkisi vardır. Ötkür’ün dinî mektepte okuduğu yıllarda gerçekleşen Kumul Ayaklanması sırasında Kumul’daki bütün okullar kapatıldı ve halk, şehri terk etmeye başladı. Abdurehim Ötkür de bu sebeple tahsiline devam edemedi. Osman Hacı ve ailesi ile birlikte Kumul’dan ayrılarak Gensu’ya (Kansu) gitmek zorunda kaldı. Burada Osman Hacı’nın kayınvalidesi Marihan Hanım’dan evde ders alarak eğitimine devam etti. Marihan Hanım’dan dinlediği hikâyeler, masallar, atasözleri ve bilmeceler onun edebî hayatında önemli rol oynadı. Aynı yıllarda Osman Hacı’nın kardeşleri tarafından zor işlerde çalıştırıldı ve bir süre çobanlık yaptı. İleride kaleme alacağı İz “İz” romanının konusunu oluşturacak Kumul Ayaklanması hakkındaki ilk bilgileri, çobanlık yaptığı sırada kendisine dostluk eden Çoban Rozi’den öğrendi.

Kumul’daki ayaklanmanın başarıyla sonuçlanması nedeniyle Osman Hacı, Üçturfan sınırına gümrük görevlisi olarak tayin edildi. Böylece aile önce geçici olarak Gansu bölgesine gitti, ardından Üçturfan’a döndü. Hayatındaki bu sıkıntılar sebebiyle ilk tahsilini ancak 1936 yılında tamamlayabilen Ötkür, orta tahsilini Ürümçi’deki bir gimnaziyada (askerî okulda) aldı. Sovyetlerde eğitim alan Uygur aydınlarının da öğretmenleri arasında bulunduğu bu okul, onun için âdeta yeni bir dünya gibiydi. Bu okulda pozitif bilimlerle, Rus ve Sovyet Edebiyatı ile tanıştı; Puşkin, Lermontov, Tolstoy, Abdullah Tukay, Hadi Tahtaş, Uygur, Ömer Muhemmedi, Turdi Hesen gibi yazarlardan ilham alarak okul duvar gazetesinde ilk şiirlerini yayımlamaya başladı. Üç yıl bu gimnaziyada okuduktan sonra 1939-1942 yılları arasında Ürümçi'deki Pedagoji Fakültesinde eğitim aldı.

Üniversite eğitimini tamamladıktan sonra Kız Gimnaziyasında öğretmen olarak çalıştı. Daha sonra gazetecilik yaptı. Bir süre Ürümçi Ortaokulunun müdürlüğünü de yapan Ötkür, çeşitli gazetelerde editörlük de yaptı. Rusça, Arapça eserler okudu, Uygur Türkçesinin gramerini inceledi ve Batı Türkistan’da yayımlanan Şerk Hekikiti ve Kazak Eli gibi dergiler vasıtasıyla klasik edebiyat ve aruz vezniyle tanışma imkânı buldu. Özellikle Özbek, Tatar, Arap ve Fars edebiyatının onun üzerindeki etkisi derindir. Aynı yıllarda Şincan Géziti’nin Uygur Editörlük Bölümünün baş editörlüğü, Altay dergisinin baş editör yardımcılığı gibi görevlerde bulundu. Bu sırada eski ve yeni Türk dili ve Çinceyi öğrendi.

1943-1944 yıllarında halkın, Şeng Şi-sey hükümetinin baskıcı politikalarına başkaldırması, Üç Vilayet İnkılabı’nı beraberinde getirdi. Doğu Türkistan'ın kuzeyindeki üç vilayet, bağımsızlığını kazandı ancak, diğer bölgeleri kurtarma imkanı elde edilene kadar Üç Vilayet Hükümeti yetkilileri kumpasla ortadan kaldırıldı. Ardından ayaklanmaya öncülük edenler ve eserleriyle bu ayaklanmayı destekleyenler tutuklanmaya başladı. Abdurehim Ötkür de 1944 yılında tutuklandı. Bu tutukluluk, bir yıl sürdü.

1949 yılından sonra meydana gelen siyasi olaylar şair ve yazarların yazma özgürlüğünü kısıtladı. Bu yasağa karşı gelenler ise ağır bir şekilde cezalandırıldı. Abdurehim Ötkür’ün 1949-1968 yılları arasında şiir kitabı yayımlamamasını, dönemin mevcut koşullarıyla açıklamak mümkündür. Aynı zamanda kimi kaynaklarda tam tarihi bilinmemekle birlikte şairin bu dönemlerde uzun bir süre hapis yattığı da belirtilmektedir.

1967 yılına kadar Abdurehim Ötkür, siyasi bürolarda ve Şincan Géziti idaresinde tercüme çalışmaları ile meşgul oldu. 1979 yılından sonra Şincan Sosyal Bilimler Akademisinin Edebiyat Araştırmaları Bölümünün başkan yardımcısı ve bu akademi tarafından yayımlanan Sosyal Bilimler dergisinin yazı işleri müdürü olarak çalıştı.

1966-1976 yılları arasında Mao tarafından gerçekleştirilen Kültür Devrimi boyunca zor günler geçiren şair, bu dönemde devrimi gerçekleştiren Dörtlü Çete’nin yaşattığı sıkıntıları, daha sonra yayımlanan şiirlerinde dile getirdi.

Çin Türk Dili İlim Cemiyeti, Çin Eski Yazı Araştırmaları İlmî Cemiyeti ve Çin Cemiyeti Şincan Uygur Özerk Bölgesi Şubesinin üyeliklerinde bulundu. 6 Ekim 1995 tarihinde 72 yaşında yakalandığı kanser hastalığını yenemeyerek Ürümçi’de vefat etti.

Bazı kaynaklarda, Abdurehim Ötkür’ün “keskin” anlamına gelen “Ötkür” mahlasını Lutpulla Mutellip'in takdim ettiği, Ötkür 'ün de L. Mutellip’e “Örkeş [Dalga]” mahlasını verdiği kaydedilir. Şiirlerinde “Miskin” takma adını da kullanan Abdurehim Ötkür’ün beş yüzden fazla şiiri olduğu ve bunların üç külliyat ve iki destanda toplandığı bilinmektedir. Eserleri; şiir kitapları, romanları, tiyatro eserleri, makaleleri ve çevirilerinden oluşmaktadır.

Şiirlerinin bir kısmı Yürek Muñliri “Kalp Hüzünleri” (1946), Tarim Boyliri “Tarım Kıyıları” (1948) ve Ömür Menzilliri (1985, 1988) kitaplarında toplanarak yayımlandı. Yine bir kısmı Gezel ve Muhemmesler “Gazel ve Muhammesler” (1983), Kutluk İz “Kutlu İz” (1985), Toy Çaçkusi “Düğün Şekeri” (1985), Arzu Bostani “Arzu Bahçesi” (1989), Yeñi Rubailer “Yeni Rubailer” (1990), 100 Şéir “100 Şiir” (1991), Ah Yultuzlar “Ah Yıldızlar” (1991) adlı antolojilerde yayımlandı.

1948 yılında yayımlanan Tarim Boyliri kitabındaki şiirler, 1949'dan sonraki dönemlerde yasaklandı. 1980 sonrası yayımlanan Ömür Menzilliri’nde ise yasaklanmış şiirlerin büyük bir kısmı yer aldı.

Şiirlerinin dışında Tamçe Kandin Milyon Çéçekler “Bir Damla Kandan Milyon Çiçek” (1942) ve L. Mutellip ile birlikte kaleme alınan Çiñ Moden “Çinmoden” (1943) dramaları; Keşker Kéçisi “Kaşgar Gecesi” (1980 ve 1983) destanı; İz “İz” (1985) romanı ve bu romanın devamı olan Oygangan Zemin I-II “Uyanan Topraklar I-II” (1989, 1994) romanları yayımlandı. Bu romanların son cildi olan üçüncü cildini yazmaktan, belli sebeplerden dolayı vazgeçtiğini II. cildin sonuna eklediği yazıyla bildirdi ve okuyucularından özür diledi. İz romanının önsözü Abdurehim Ötkür’ün o tarihten otuz yıl önce yazdığı İz adlı şiiri ile başlar. Aynı dönemlerde bestelenen bu şiir ve beste 1966-1976 yıllarındaki Kültür Devrimi sırasında yasaklandı. Aynı zamanda yazar, bu çalışmasından dolayı uzun yıllar düşünce suçlusu olarak tutuklu kaldı.

Bu eserlerinin dışında dil, edebiyat ve sanat alanında bilimsel makaleler kaleme aldı. Nevayi İzini Boylap “Nevai’nin İzinde”, Milliy Tiyatro Sen’itiniñ Hususiyetliri Kaysiliri “Millî Tiyatro Sanatının Hususiyetleri Nelerdir?”, Uygur Klassik Edebiyati Hekkide Bezi Mulahiziler “Klasik Uygur Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazalar”, Uygur Mediniyet Tarihidiki Parlak Namayende ‘Kutatgu Bilik’ “Uygur Medeniyeti Tarihindeki Parlak Eser ‘Kutadgu Bilig’ ”, Çağatay Edebiyati ve Aruz Vezni “Çağatay Edebiyatı ve Aruz Vezni”, Yüsüp Has Hacip ve Uygur Edebiyati “Yusuf Has Hâcip ve Uygur edebiyatı”, ‘Kutatgu Bilik’te İnsanniñ Menivi Kemalet Temisi “ ‘Kutadgu Bilig’de İnsanın Manevi Olgunluğu Teması”, Rubai ve Uniñ Klassik Nemuniliri “Rubai ve Onun Klasik Numuneleri”, Yipek Yolidiki Nahşa Avazi ‘Türki Tillar Divani’, “İpek Yolundaki Şarkı Sesi Divanü Lügati-t Türk”, Kumul Mukamliriniñ Özgiçilikleri Togrisida “Kumul Makamlarının Özellikleri Hakkında”, Uygur Şéiriyitidiki Aruz Vezni Togrisida “Uygur Şiirindeki Aruz Vezni Hakkında” gibi makaleler bunlardan bazılarıdır. Bu makalelerin bir kısmı Heziniler Bosuğisida “Hazineler Eşiğinde” (1996) adlı antolojide yayımlandı.

1989 yılının Ağustos ayında Sözde ‘Doğu Türkistan’ Gerçekte Ne İfade Eder başlıklı makalesi Ürümçi televizyonlarında Ötkür’ün kendi sesiyle yayımlandı. Aynı makale bir süre sonra Uygur Özerk Bölgesi Siyasi İstişare Daimî Komitesi Toplantısı’nda yazar tarafından okundu. Sonraki dönemlerde de aynı komite bülteninde hizmete özel materyal olarak yayımlandı. Kendisinin hayatı boyunca savunduğu ve eserlerinde yer verdiği fikirlere aykırı olan bu makaleyi, Doğu Türkistan'ın siyasi ve toplumsal şartlarıyla açıklamak mümkündür.

İlmî çalışmalarını; Çin Yazarlar Cemiyeti, Uygur Özerk Bölgesi Batı Asya Araştırma Cemiyeti, Uygur Klasik Edebiyatı Araştırma Cemiyeti, Uygur Özerk Bölgesi “Kutadgu Bilig” Araştırma Cemiyeti, Uygur Özerk Bölgesi Edebiyatçılar ve Sanatçılar Cemiyeti, “12 Mukam” İlmî Cemiyeti gibi kurumlarda devam ettirdi. 1986 yılında Los Angeles’ta gerçekleşen Uluslararası İlmî Muhakeme Toplantısı’na Çinli bilim insanlarını temsilen katıldı ve Kutadgu Bilig ile ilgili önemli bir tebliğ sundu.

Uygur edebiyatına ve Uygur dilinin inceliklerine hâkim olan Ötkür’ün, memlekette yayımlanan klasik eserlerin çoğuna emeği geçti. Türk edebiyatında çok önemli bir yere sahip olan Kutadgu Bilig adlı eseri Çağdaş Uygur Türkçesine aktardı. Bunun yanında Divanü Lügati-t Türk ve Kısasü’l Enbiya gibi önemli eserleri Çağdaş Uygur Türkçesine aktaran komisyonda yer aldı. Çin yazarlarından Libey ve Dufu’nun şiirlerini, Seyvençi, Lyuhulen, Li Çiçeñ gibi büyük ölçekteki edebî eserleri Çağdaş Uygur Türkçesine tercüme etti.

Keşker Kéçisi 1981 yılında Azınlık Milletler Edebî Faaliyetleri Birinci Toplantısı’nda birincilik ödülüne layık görüldü. Destan, 1988 yılında Şincan Halk Neşriyatı tarafından Çinceye tercüme edildi. . Tamçe Kandin Milyon Çéçekler adlı tiyatro eseriç dalında birincilik ödülünü kazandı. Bazı eserleri ders kitaplarında yer aldı, yine bazı eserleri Japoncaya çevrildi ve Özbek Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Kazak Türkçesi, Türkiye Türkçesi gibi Türk lehçelerine aktarıldı.

Ürümçi’de okuduğu sıralarda Ötkür, Kumul Ayaklanması’nın önderi ve ayaklanmadan sonra kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin başkan yardımcısı olan Hoca Niyaz Hacı ile tanıştı ve bir süre onun misafirhanesinde kaldı. Hoca Niyaz Hacı’nın sohbetlerine katılarak ondan dinlediği Timur Halife’nin başlattığı isyandan, istiklal mücadelesinden ve Timur Halife’nin kişisel özelliklerinden çok etkilendi. Timur Halife’nin mezarını ziyaret ettiğinde türbenin harap haline üzüldü ancak burayı onarma imkânı bulamadı. Timur Halife’nin türbesini yapmanın taş toprakla mümkün olmadığını anladıktan sonra onu kalem ile ebedileştirmeye karar verdi ve Uygurların tarihi romancılığını başlatan İz romanını kaleme aldı.

Mücadelesini hem millî istiklal hareketlerine katılarak hem de eserleriyle gerçekleştiren şair, ömrünün yaklaşık yirmi yılını hapishanelerde geçirmeseydi Çağdaş Uygur Edebiyatına, Çağdaş Uygur Türkçesinin güzelliğini nakşeden daha nice eserler kazandırmış olurdu.

Ötkür’ün şiirlerinden, Türk Edebiyatının önemli temsilcileri Ziya Gökalp'ı ve Mehmet Akif’i okuduğu, onların düşünce ve üsluplarından etkilendiği açıkça görülmektedir.