Madde Detay

23 Rebiyülevvel 1230/5 Mart 1815’te, İstanbul'da Mercan Ağa Mahallesi’nde doğdu. Asıl adı Mehmed Emîn’dir. Mehmed Emîn Âlî Paşa olarak tanındı. Mısır Çarşısı'nda attarlık yapan Ali Rızâ Efendi’nin oğludur. Babası Ali Rıza Efendi Mısır Çarşısı’nda küçük bir baharat dükkânı işletmekle birlikte, Kapalı Çarşı’nın Bahçekapısı denen kapısını sabahları açıp akşamları kilitlemekle görevli bir kapıcıydı (Öztuna 1988: 7).

Asıl adı Mehmed Emin olan Âli Efendi, mahalle mektebindeki ilk tahsilinden sonra Bayezid Camii’nde Arapça ve dinî ilimler öğrenmeye başladı (İnal 1982: 4). Babası vefat edince bir aile yakını aracılığıyla Dîvân-ı Hümâyun Kalemi’nde çalışmaya başladı. Burada Osmanlı devlet dilini öğrendiği gibi resmî yazışmalar, fatura ve kayıt işlerinde de tecrübe kazandı (Beydilli 1989: 425). 1833 Temmuz’unda Tercüme Odası’nda çalışmaya başladı ve Georges Sardou’dan Fransızca öğrendi (Öztuna 1988: 10). Bir süre sonra da hâcegânlık rütbesi verildi. 1251/1835-36’da Avusturya İmparatoru I. Ferdinand’ın tahta çıkışını tebrik için gönderilen heyetle ikinci başkâtip olarak Viyana’ya gitti. Burada bir buçuk yıl kaldı ve Fransızcasını geliştirdi, diplomasinin inceliklerini öğrendi. Rebiyülâhır 1253/Temmuz-Ağustos 1837’de Petersburg’a gönderildi. İstanbul’a döndükten sonra 19 Şaban 1253/18 Kasım 1837’de salise rütbesiyle Dîvân-ı Hümâyun tercümanlığına atandı. Cemâziyelevvel 1254/Temmuz-Ağustos 1838’de Londra elçisi Mustafa Reşîd Paşa ile birlikte elçilik müsteşarı olarak Londra’ya gitti. Reşîd Paşa’nın Paris’e geçmesi üzerine maslahatgüzar oldu. II. Mahmûd’un ölümü ve Abdülmecîd’in tahta çıkması üzerine Reşîd Paşa ile birlikte İstanbul’a dönerek yeniden Dîvân-ı Hümâyun tercümanlığına başladı. Cemâziyelâhır 1256/Haziran 1840’ta, önce vekâleten, sonra asaleten Hariciye müsteşarı oldu. Zilkade 1257/Aralık 1841’de Londra büyükelçiliğine getirildi, üç buçuk yıl kadar burada kaldı. Dönüşünde Meclis-i Vâlâ âzası oldu. Hâriciye nezaretine vekâlet etti. Ardından Hariciye müsteşarlığına atandı. 7 Şevval 1262/28 Eylül 1846’da önce Hariciye Nazırı, bir süre sonra vezaret rütbesiyle paşa oldu (1264/1848). Reşîd Paşa sadaretten azledilince Hariciye Nezareti’nden alındı ve Ahkâm-ı Adliyye Riyâseti’ne nakledildi (1264/1848). Reşîd Paşa’nın ikinci sadrazamlığında yeniden Hariciye Nazırlığına atandı (Ramazan 1264/Ağustos 1848). 20 Şevval 1268/7 Ağustos 1852’de henüz otuz sekiz yaşındayken Reşîd Paşa’nın yerine sadrazam oldu. Reşîd Paşa ile arası açıldı. Aynı yıl sadrazamlıktan azledildi. Önce İzmir (1269/1853), ardından Hüdâvendigâr valiliğine atandı (1854/1854). Reşîd Paşa’nın dördüncü sadrazamlığında üçüncü defa Hariciye nezaretine (1271/1854) ve Meclis-i Âlî-i Tanzîmat reisliğine getirildi. Kırım Savaşı sonunda yapılacak barışın protokolünü tespit için Viyana’ya gönderildi (Cemaziyelâhır 1271/Mart 1855). Ramazan 1271/Mayıs 1855’te ikinci defa sadrazamlığa getirildi. Paris Barış Antlaşması’nı imzaladı. Reşîd Paşa tarafından ağır tenkitlere uğradı ve azledildi (Kasım 1856); yerine Reşîd Paşa getirildi. Hariciye nazırlığını reddetti, ancak Ağustos 1857’de Reşîd Paşa’nın azli üzerine kabul etti. Reşîd Paşa’nın ölümü üzerine üçüncü defa sadarete getirildi (1274/1858). Azledilince Meclis-i Âlî-i Tanzîmat reisliğine getirildi. Daha sonra sadaret kaymakamlığı, altıncı kez Hariciye nazırlığı yaptı. Abdülazîz’in tahta çıkışından kısa bir süre sonra dördüncü defa sadrazam oldu (29 Muharrem 1278/6 Ağustos 1861). Çok geçmeden azledildi. Yedinci defa Hariciye nazırlığına getirildi ve altı yıl boyunca bu görevde kaldı. Beşinci defa sadrazamlığa getirildi (Şubat 1867). Gerek Sırbistan kaleleri konusunda gerekse tavizkâr politikası, aleyhinde çok söz söylenmesine yol açtı. Ziyâ Paşa ve Ali Suâvi gibi muhalifleri tarafından ağır şekilde eleştirildi. Âlî Paşa, yakın dostu Fuad Paşa’nın ölümü üzerine (1285/1869) Hariciye nezaretini de üzerine aldı. Yakalandığı verem hastalığı nedeniyle 21 Cemâziyelâhır 1288/7 Eylül 1871’de Bebek’teki yalısında elli sekiz yaşında vefat etti. Süleymaniye Camisi haziresine defnedildi.

Hayatı boyunca beş kere sadrazam, iki kere vekil, sekiz kere dışişleri bakanı, iki kere Tanzimat meclisi başkanı ve beşer ay kadar İzmir ve Bursa valisi olan M. Emin Âli Paşa’nın 25 yaşında Fatma Hanım’la olan evliliğinden üç oğlu (Ali Fuad, Mustafa Reşid, Ali Rıza); iki kızı (Rukiye Suad, Zahide Selma) dünyaya gelmiştir. (Abdurrahman Şeref Efendi 1985: 69-73)

Sicill-i Osmanî’ye göre siyasi işleri iyi bilirdi; yumuşak huylu, afif ve doğru idi. Türkçe ve Fransızca resmî yazışmalardaki ustalığı herkesçe kabul edilmiştir. El yazısı da güzeldi. Secili ve kafiyeli yazardı (Akbayar 1996: 270).

Kendisine rakip olur düşüncesiyle adam yetiştirmeyen, kapıcı oğlu olmanın verdiği kompleksle kıskanç ve kindar davranan Âli Paşa (Öztuna 1988: 121-124) oldukça yetkin diplomatik notalarının yanında rik’a yazısında da seçkin bir hattattı. Az konuşmakla birlikte özel meclislerde nükteler yapardı. Güzel fıkraları bulunmakla birlikte şiirler de yazdı. Üstadı Reşit Paşa’nın ölümü için “Reşid Pâşâ’ya Cennet/oldu makām (1274)” (135) şeklinde bir de tarih düşürdü. Fatîn'e göre “Eş‘ârı zîbâ ve münşeatı bî-misl u hemtâ olduğu müsellem-i erbâb-ı nazm u inşâdır” (Çiftçi yty: 295).

Mahmûd Kemal İnal’a göre bazı manzum eserleri vardır. Bunlar birkaç gazel, şarkı, tarih ve bir mektuptan oluşmaktadır (1964: 56). Ayrıca Âlî Paşa’ya atfedilen fakat aidiyeti kesinleşmeyen iki “Vasiyet-nâme” metni bilinmektedir (Mehmed Gâlib 1326; Yılmaz Aydoğdu 2003). Eser üzerinde en ciddi çalışma Akarlı (1978) tarafından yapılmıştır.