Madde Detay

Asıl adı Tahir olan Fakir Baykurt, Burdur’un Yeşilova ilçesinin Akçaköy’ünde doğdu. Tahir ismini resmî bulan Baykurt, takma adı olsun istedi. Bir gün postadan onun adına gelecek olan evrak yanlışlıkla Fakir Baykurt’a diye geldi ve aradığı adı buldu. Annesi Elif, Kara Aliler’in kızı; babası Kara Veli, Dütçeler’den idi. Babasının yaşamında yokluk, askerlik ve mahkemeler bitmedi; iki yılda döneceği askerlik hayatı 14 yıl sürdü, birçok cephede savaştı. Kara Elif’in dünyaya getirdiği sekiz çocuğun altısı hayatta kaldı. Baykurt, dokuz yaşında iken babası kağnıdan düşüp hayatını kaybetti (Cevdet Kudret 2009: 391; Şermet 2007: 11-13).

1936’da ilkokula başladı. Babasının ölümü üzerine köye gelen dayısı onu Burhaniye’ye götüreceğini ve okutacağını söyledi. Okumayı isteyen Baykurt dayısı ile gitti ancak bu onun için sürgün oldu. Dayısı vaatlerini yerine getirmeyerek Baykurt’u çalıştırdı. İkinci Dünya Harbi başlayınca dayısı orduya çağrıldı, Baykurt bir süre yengesine ve dayısının çocuklarına baktıktan sonra köyüne geri döndü. İlköğretimden mezun olduktan sonra enstitüye başvurmak üzere Gönen’e gitti. 1948'de enstitüden mezun olan yazar, Kavacık’ta öğretmenliğe başladı. 1951'de Muzaffer Hanım’la evlendi. Bu evlilikten Işık, Tonguç ve Sönmez adını verdikleri çocukları oldu (Yanardağ 2005: 12).

Kavacık’tan sonra Dereköy’de öğretmenlik yaptı. Gazi Eğitim Edebiyat Bölümü'nü 1955'te başarıyla tamamladı. Sivas Lisesi'ne tayini çıktı. Hafik Ortaokulu'nda Türkçe öğretmeni olarak görevlendirildi. Askerlik görevini bitirdikten sonra 1959 Eylül ayında Şavşat Ortaokulu'nda göreve başladı. Aynı yıl Ankara’daki Teknik Öğretim Müsteşarlığı Yapı İşleri Bölümü'ne ataması yapıldı. Daha sonra Millî Eğitim Bakanlığı'nda ilköğretim müfettişi olarak çalıştı. 1962’de Bakanlığın bir yurtdışı projesi kapsamında eğitim almak üzere Amerika’ya gönderildi. 1965'te Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) başkanı oldu. Daha sonra Millî Folklor Enstitüsü'nde uzman olarak çalıştı. 1969'da Gaziantep’in Islahiye ilçesindeki Fevzipaşa Ortaokulu'nda göreve başladı. 1970’te ODTÜ Halkla İlişkiler ve Yayım Müdürlüğü'ne getirildi. 1977'de İsveç’te öğretmen yetiştirme çalışmalarına katıldı. 1978’de Kültür Bakanlığı'nda danışman oldu. Daha sonra Almanya’da RAA adlı bir eğitim merkezinde beş yıl çalıştı. Bu görevi bitince Duisburg’da bir ortaokulda öğretmenlik yaptı. 1990'da Pestalozzi okulunda ders vermeye başladı ve 1995’te emekliye ayrıldı. 2 Eylül 1999 tarihinde karaciğer tahlil sonuçlarının kötü çıkması üzerine Essen Üniversitesi Kliniğine havale edildi. Baykurt, 11 Ekim 1999 günü pankreas kanserine yenik düşerek hayatını kaybetti. Türkiye Yazarlar Sendikası önünde yapılan törenle 14 Ekim 1999’da Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi (Şermet 2007: 14-47; Yanardağ 2005: 1-20).

Yazma serüvenine ilkokul öğrencisiyken hece şiirleri yazarak başladı. Gönen Köy Enstitüsü'nde öğretmenleri de şiir yazmasını teşvik etti. Derslerdeki başarısından dolayı okul kitaplığında görevlendirildi, bu sayede edebiyat dergi ve gazetelerini okuma fırsatı buldu. 1945'te Türk’e Doğru dergisinde “Fesleğen Kokuluma” adlı ilk şiiri çıktı. Şiirin kendisini eğittiğini söyleyen yazar, şiir uğraşılarıyla birlikte diğer edebî türlere de yöneldi. Şiir çalışmalarından sonra köy notları yazmaya başladı. Bunlar, hikâye ve romana geçişinin bir hazırlık safhası niteliğindeydi. Köy gerçekliğini başlangıçta hikâye ile vermeye başladı. Hikâyecilikteki kabiliyetini romancılık takip etti (Yanardağ 2005: 62-71).

İlk kitabı, 11 öyküden oluşan Çilli (1955) adlı eseri oldu. “Kavacık öyküleri” dediği bu hikâyelerde köy yaşayışını anlattı. İlk romanı, Yılanların Öcü’nde (1959) varsıl-yoksul mücadelesini ele aldı. Bu romanıyla Yunus Nadi Roman Ödülü’nü aldığında büyük bir ilgi topladı. Efendilik Savaşı (1959) adlı kitabı, köydeki yaşayışı ve olayları anlatan hikâyelerden oluştu. Irazcanın Dirliği (1961) romanı, Yılanların Öcü romanının devamı niteliğinde oldu. Onuncu Köy (1961) adlı romanda enstitü mezunu bir öğretmenin köylüyü bilinçlendirme çabası yer aldı. Karın Ağrısı (1961) adlı hikâye kitabında köye dair gözlemlerini yansıttı. Cüce (1964) adlı hikâye kitabında Şavşatlı bir köylünün acı durumunu işledi. Bu üç eser, daha sonra Remzi Kitabevi tarafından Çilli-Karın Ağrısı-Cüce adıyla 1971’de tek kitap olarak yayımlandı. Amerikan Sargısı (1967) adlı romanda, Amerikancı politikaların halka yansıması ve bunun gülünç sonuçları işlendi. Kaplumbağalar (1967) adlı romanda bir köy eğitmeninin, köyün yaşamını değiştirme çabası yer aldı. Tırpan (1970), TRT Roman Ödülü'nü aldı. Tırpan’da yaşlı bir ağa ile evlenmek istemeyen bir genç kızın, kaderine karşı gelerek ve direnerek var olma savaşını anlattı. Anadolu Garajı’nda (1970) hikâye unsurlarını daha sağlam bir şekilde kullanmaya başladı. İlk hikâyelerinde dikkat çeken mahalli özelliklerin azaldığı görüldü. On Binlerce Kağnı’daki (1971) hikâyelerin kaynağını halk oluşturdu. Köygöçüren (1973) romanında köyün su problemi işlendi. 21 hikâyenin yer aldığı Can Parası (1973) adlı eserle Sait Faik Hikâye Armağanı’nı aldı. İçerdeki Oğul’da (1974), cezaevinde kaldığı dönemlerde tanıdığı insanların yaşamlarını hikâye etti. Keklik (1975) romanında haksızlığın, ahlaksızlığın olduğu bir memlekette, biri genç biri yaşlı iki yüreğin her şeye rağmen doğrudan, adaletten yana olduğu mesajını işledi. Sınırdaki Ölü’de (1975) 25 hikâyenin üçü ödül aldı. Irazca Üçlemesi’nin devamı olan Kara Ahmet Destanı 1977’de yayımlandı. Yılanların Öcü, Irazca’nın Dirliği, Kara Ahmet Destanı adı altında edebiyat tarihlerine “Irazca Üçlemesi” olarak geçen romanların esas kahramanı Irazca, marjinal karakterli yaşlı kadınların ilk örneklerindendir. Yayla (1977) romanını yazmadan önce romanla ilgili dil ve çevre araştırmaları için üç hafta Toroslar’da kaldı. Kalekale’de (1978); üretken, yaratıcı, koşullarını değerlendirip değiştirebilen insanların hikâyelerini yazdı. Barış Çöreği’ndeki (1982) hikâyeleri, Almanya’da yaşayan göçmen çocukların gözüyle yazdı. Gece Vardiyası (1982) hikâye kitabı, Türk işçilerinin ağır çalışma koşullarını anlattı. Bu hikâyeler, yazarın bizzat gözlemlediği ya da Türk işçilerinden dinleyip yazdığı hikâyelerden oluştu. Gece Vardiyası ile Alman Endüstri Birliği (BDI)’nin Yazın Ödülü’nü aldı (1985). Yüksek Fırınlar (1983) romanında, aynı kültürden iki insanın farklı bir kültür ortamında yaşadıkları çatışmayı ele aldı. 1986’da yayımlanan Duisburg Treni kitabında Almanya’da kaldığı 1979-1985 yıllarında yazdığı hikâyeleri topladı. Duisburg üçlemesinin ikincisi olan Koca Ren (1986) kitabında, Türkiye’nin Duisburg’tan görünümünü romanlaştırdı (Kaplan 1997; Enginün 2002; Şermet 2007; Yanardağ 2005).

Edebiyata şiirle başlayan Baykurt iki şiir kitabı yayımladı: Bir Uzun Yol (1989) ve Ateş Dikenleri (1997).

Fakir Baykurt, 1950’li yıllarda edebiyat dünyasına girdi. Ona göre sanatın görevi “engelleri aşmak, devrim yapmak”tı. Roman ve hikâyeye, hayata karşı tavır almayı ve devrimci tutuma yönelmeyi sağlama görevi yükledi. Yazara göre sanatçının ve sanatın gayesi, toplum sorunlarına eğilmek, kitleleri uyandırmak ve bilinçlendirmek olmalı idi. Ele aldığı konuyu, işlediği sorunu eleştirel gerçekçi bir bakışla yansıttı. Hikâyelerinde köy gerçeklerini, köyün değişik kesimlerinden portrelerini, köydeki insanların acılarını, dertlerini, sorunlarını işledi. Eserlerinde kırsal kesim insanının yaşama biçimini, sorunlarını, ilişkilerini gözleme yaslanarak anlattı. Romanlarında köylünün kader saydığı yoksulluktan kurtulması için mücadeleci tiplerin gerekliliğini vurguladı. Bu konuda en olumlu eleştirileri Kaplumbağalar romanı ile aldı. Bununla birlikte Baykurt, roman ve hikâyelerine Türkiye’de yaşanan yapısal değişimi dönemsel olarak yansıtmaktan geri durmadı. Kurgusal eserlerinde izleksel bir devinim ve değişim hep görüldü (Enginün 2002: 328; Andaç 1997: 9-14; Yanardağ 2005: 74, 88, 89).

Sanatın halkla ilişki kurmasını, halktan beslenmesi gerektiğini vurguladı. Ancak eserlerinde mahalli söyleyişe yoğun olarak yer vermesi ve şiveye dayalı anlatımdaki ısrarcı tutumu eleştirilmesine sebep oldu. Baykurt’un eserleri köy romanı ya da köy edebiyatı kategorisinde değerlendirildi. Ancak yazar kendi eserleri hakkında bu yargıya olumsuz baktı. Ona göre yazdıkları köyün ya da şehrin yaşamına ayna tutmaktaydı. Baykurt, sadece köy gerçekliğini konu edinmedi. Almanya’ya göç eden Anadolu insanının iki kültür arasında kalmışlığını, yeni kimlik arayışını, farklı bir kültüre entegrasyon sürecinde yaşadığı değişim ve sorunları, kuşaklar arası çatışma ve farklılıklarını da anlattı (Komisyon 2010: 194-196; Şermet 2007: 85-87, 90-92; Yanardağ 2005: 458-479).

Romanları, hikâyeleri, şiirleri, denemeleri, öz yaşam öyküsü, çocuk kitapları, halk masalları, değerlendirme yazıları ile eserleri çeşitlilik gösterdi. Kendi ifadesine göre onun için en uygun tür, romandı. Bir söyleşide hikâye türünü ciddiye almasında etkili isimler olarak Sabahattin Ali, Sait Faik, Çehov ve Hemingway’i sayan Baykurt, romana geçişte hikâyeyi bir basamak olarak görmediğini belirtti (Andaç 1997: 23). 1955’ten 2000’lere uzanan tarihî zaman içinde yaşanan olaylar ve bu olayların özellikle “köy insanı” üzerindeki yansımalarını eserlerine taşıdı. Baykurt’un birçok eseri Almanca, Fransızca, Hollandaca, Bulgarca, Rusça ve Gürcüceye çevrilerek yayımlandı.