Madde Detay

Halk arasında “Hafız Baba” olarak şöhret bulmuş olan Mehmed Salih Baba, İstanbullu olup H.1263/M.1847 doğumludur. Medrese tahsili yapan Hafız Baba, İdris Köşkü civarındaki Zeynep Hatun Camiinde imamlık ve hatiplik yapmıştır. Tekkenin haziresinden anlaşıldığına göre İbrahim Selim adında bir oğlu vardır. Hafız Baba’yla ilgili tarihî kayıtlar, bu imamlığıyla ilgilidir. Başta Sadettin Nüzhet Ergun’un verdiği bilgiye göre Zeynep Hatun Camii’nde imamlığı başında Bektaşi fahri ile yaptığından Hafız Baba, şeyhülislama şikâyet edilmiştir. Şeyhülislam “Daha ne istiyorsunuz? O adam Bektaşiler namaz kılmaz diye meşhur olmuş rivayetin asılsız olduğunu gösteriyor” cevabını vermiştir (Ergun1930: 129). Kaynaklar, Hafız Baba'nın İstanbullu olduğunu söylemektedir (Ergun 1930: 129). Ancak mürşidinin Arnavutluk Bektaşilerinden ve Karyağdı Baba Tekkesi'ne Arnavutluk'tan sık sık taliplerin ve ziyaretçilerin gelmiş olması, onun Arnavutluk'la da sıkı bağlarının olduğunu göstermektedir. Karyağdı Baba Tekkesi üzerine önemli bir monografik çalışması olan Nicolas Vatin, Hafız Baba'nın Arnavutluk Bektaşiliği ile ilişkisini destekleyecek bir kaydı yayımlamıştır. Karyağdı Baba Tekkesi hakkında tekkeyi tanıyan bir kişi olarak bilgisine başvurduğu Naciye Karadağ, tekkeyle ilgili bazı bilgiler vermiştir. Büyükbabası Hüseyin Mazlum'un bu tekkede şeylik yaptığını söyleyen Karadağ, dedesinin Manastır kökenli olduğunu ve onun zamanında tekkeyi Arnavutluk kökenli Bektaşi inançlı ailelerin ziyaret ettiğini belirtmiştir (Vatin ve Thierry 1999). Sözlü bir kaynağın bizzat şahit olduğu bu durum, Karyağdı Baba tekkesinin hiç olmazsa son dönemlerinde Arnavutluk menşeli dervişler tarafından yönetildiğini veya ziyaret edildiğini göstermektedir. Hafız Baba'nın defterindeki kayıtlar ve şiirleri de bu bağlantıyı doğrular niteliktedir. Örneğin Hafız Baba'nın şahsi defteri veya bir süreliğine de olsa tekkenin özel defteri olduğuna inandığımız belgede yazılan bazı resmî yazılarda Hafız Baba ile birlikte Arnavutluk Bektaşi dergâhlarından gelen kişilerin isimleri ve mühürleri de bulunmaktadır.

Karyağdı Tekkesi ile hemen yakınındaki Zeynep Hatun mescidi arasında hayatını sürdüren Hafız Baba, Balkanlardaki Bektaşi tekkeleriyle de sürekli iletişim hâlinde olmuştur. Şahsi defterinden anlaşıldığı kadarıyla Karyağdı Tekkesi'ni ayakta tutabilmek için bu bölgelerden yardımlar talep etmiş, gelen yardımları ve yaptığı harcamaları defterine kaydetmiştir. Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk ve Makedonya gibi bölgelerde kurulu tekkelerle irtibat kuran Hafız Baba'nın şiirleri de bu bölgeyle olan bağlarını kanıtlamaktadır. Balkanlardaki Bektaşi büyüklerine ve mürşidine yazdığı şiirler, kendisinin bu bölgelerde yaşadığını, buradaki tekkeleri ve türbeleri gördüğünü göstermektedir. Kısacası Hafız Baba, İstanbul'dan daha ziyade Balkanlardaki, özellikle de Arnavutluk'taki Bektaşi çevreleriyle iç içe olmuştur.

Kaynaklar 1887 veya 1890 tarihlerinde Karyağdı Baba Tekkesi’nin postnişinliğini üstlendiğini ve vefatı olan 1917 yılına kadar bu görevinde kaldığını belirtmektedir (Kocadağ 1998: 50; Vatin 1999: 149-150). Bu bilgide de kaynak problemi vardır. Hafız Baba’nın posta geçiş tarihini veren araştırmacılar, herhangi bir icazetnameye veya başka bir belgeye dayanmaksızın tekkeyle ilgili bilgi veren kaynaklardaki posta geçenlerin sırasını ve Hafız Baba’dan önceki postnişinin ölüm tarihini esas alarak böyle bir sonuca varmaktadırlar. Bu kaynaklardan birisi olan ve 1889 yılında kaleme alınan Bandırmalızade Ahmed Münîb Efendi’nin Mecmua-i Tekâya adlı eserinde Karyağdı tekkesinin postnişini Hafız Baba gösterilmiştir (Yüksel 2005: 205).

Sadettin Nüzhet Ergun, Bektaşî Şairleri adlı kitabında Hafız Baba’nın vefatının 1329/1917 olduğunu söyler (Ergun 1930: 129). Ergun’un verdiği bu bilgi, Hafız Baba’nın mezarının bulunduğu Karyağdı Baba Tekkesi’ndeki mezar taşındaki bilgilerle örtüşmektedir. Mezar kitabesinde, “Karyağdı Ali Baba türbedârı ve seccâdenişini Hâfız Mehmed Salih Baba merkad-ı mevâsıdır cümle ehl-i iman ile rûh-ı revânı şad u handân olsun mevlûdu sene 1263” yazdığı gibi kendi mahlasını taşıyan bir de şiir yer almaktadır.

Hayatı ve yaşadığı çevreyle ilgili çok az bilgiye sahip olduğumuz Hafız Baba'nın, kaynaklarda Divanı'nın dışında başka bir eserine rastlanamamıştır. Aslında kaynaklar, onun divanıyla ilgili bilgilere de sahip değildir. Onun, şair olduğu ve "Hafız" mahlasını kullandığı yönündeki bilgilerin dışında kaynaklarda divan sahibi olduğu yer almamaktadır. Bu konuda en önemli kaynağımız, Hafız Baba'nın mezar kitabesidir. Hafız Baba’nın mezar kitabesinde şöyle yazmaktadır: “Dîvân-ı Aşk sâhibi Hâfız Baba irtihâli sene 1332 fi 29 kânûn-ı sânî”. Bu bilginin tekke ve mezarları üzerine araştırma yapanların dikkatini çekmemesi de oldukça ilginçtir. Kitabe, net bir şekilde Hafız Baba'ya ait bir Divan'dan haber vermektedir.

Hafız Baba’nın, Divan-ı Aşk adını taşıyan eserinin başka bir nüshası yoktur. Elimizdeki nüsha, müellif hattıdır. Divan, Hafız Baba’nın Karyağdı Baba Tekkesi’nde postnişinlik yaptığı döneme ait notlarını aldığı deftere yazılmıştır. Defterin baş kısmında Tekkeye yapılan yardımların miktarları, yapanların adları ve yaşadıkları yerler, tekke için harcanan paralar ve harcanma nedenleri yer almaktadır. Hafız Baba’nın ve Balkanlardaki bazı Bektaşi babalarının mühürlerine rastladığımız bu bölümde Yunanistan, Makedonya ve Arnavutluktaki Bektaşilerin Karyağdı Baba türbesinin tamir edilmesi için yardımlarda bulunduklarını görüyoruz. Divan’daki şiirleri Hafız Baba, bizzat kendisi kaleme almıştır. Yazılı kültürü yakından tanıyan ve medrese eğitimi aldığı söylenen Hafız Baba, şiirlerini tekkenin kayıtları için kullandığı deftere belirli bir düzen içinde yazmıştır.

Divan, 19. yüzyılda kaleme alınmıştır. Bu yargıyı, Divan’la aynı defterde yer alan kayıtlar doğrulamaktadır. Hafız Baba’nın diğer Bektaşi tekkelerine veya babalarına yazdığı yazılara tarih attığı görülmektedir. Bu tarihler, 19. yüzyılın ikinci yarısına aittir. 82 varaklık Divan’ın baş kısmında ayrıntılı bir fihrist yer almaktadır. Şiirleri yazan kişi, deftere sayfa numarası verdiğinden fihrist kısmında hangi şiirin kaçıncı sayfada olduğu belirtilmiştir. Sayfa numarasından sonra şiirin tür özellikleriyle ilgili bilgiler de yer almaktadır. “Fihrist-i Divan” adını taşıyan bu kısım, Divan’daki şiirlerin takibatını oldukça kolaylaştırmıştır.

Fihristi, birinci sayfadaki “Dibace” kısmı izlemektedir. Besmeleyle başlayan bu bölümde “Divan-ı Aşk-ı Hafız Baba” başlığı ve manzum bir mukaddime kısmı yer almaktadır. Kabrindeki mezar kitabesinde de yer alan “Divan-ı Aşk” ifadesi, Hafız Baba’nın Divanı’na verdiği bir isimdir. Manzum mukaddime kısmında ise Hafız Baba, kendisiyle ilgili başka kaynaklarda rastlamadığımız çok önemli bilgilere yer vermektedir. Divan’daki şiirler, rika tarzındaki bir yazıyla yazılmışken dibace bölümünde ise nesih tarzı hâkimdir. Dibace kısmında Hafız Baba, Divan-ı Aşk'a besmeleyle başladığını, ehl-i beytin kölesi ve Hacı Bektaş Veli'nin piri olduğunu, Eyüp Gümüşsuyu'nda bulunduğunu, Zeynep Hatun mescidinin imamlığını ve hatipliğini yaptığını, Karyağdı Baba Tekkesi'nin postuna oturduğunu, kendisini Hacı Hüseyin Baba'nın irşat ettiğini dile getirmiştir.

Mukaddime kısmından sonra Divan'daki ilk iki şiir "na't" başlığını taşırken 7b-55b arasında yer alan şiirler "gazel", 56a-64b arasındakiler "nefes", 65a-79b kısmındakiler ise "divan" olarak adlandırılmıştır. Divan'ın son kısımlarındaki 80. varakta "nefes" başlıklı şiirler, Divan'ın son varağı olan 81. varakta ise iki adet "gazel" başlıklı şiir bulunmaktadır. Ancak hemen belirtelim, "gazel" ve "divan" olarak adlandırılan şiirlerde başlıklar, büyük oranda nazım şeklini ifade etmektedir. Şiirler, art arda yazılmış, şiirleri birbirinden ayırmak için kısa çizgiler kullanılmıştır. Sayfalardaki şiir ve satır sayıları standart değildir. Bu açıdan Divan'da cönk ve mecmualarda karşılaştığımız bir yapı dikkati çekmektedir. Divan'daki şiirlerin önemli bir kısmı "gazel" başlığını taşımaktadır. Klasik anlamdaki gazelden uzak olan bu şiirlerin muhtevalarına bakıldığında, çok sayıda nazım türünün Divan'da yer aldığı görülmektedir. Divan başlıklı şiirlerde de durum benzerdir. Hafız Baba, gazel ve divan şekillerinden faydalanarak Bektaşi şiirinin türlerine ait örnekler vermiştir. 220 şirin yer aldığı Hafız Baba Divanı üzerine 2013 yılında, Halil İbrahim Şahin tarafından Karyağdı Baba (Eyüp/İstanbul) Bektaşî Tekkesi Postnişini Hafız Baba ve Divanı Üzerine Bir İnceleme adlı bir çalışma yapılmıştır.

Hafız Baba, kaynaklarda şen ve şuh meşrep bir Bektaşi olarak geçer (Ergun 1930: 129). Şiirin yanı sıra musiki konusunda da bilgi sahibi olduğunu söyleyen kaynaklar olmakla birlikte bu konuda kayıtlara geçmiş bir eseri veya başka bir etkinliği bulunmamaktadır. Şiirini Bektaşilik yolunun felsefesini anlatmaya, Bektaşi büyüklerini övmeye, Kerbela gibi üzücü olaylarla ilgili lirik duygularını dile getirmeye, Nevruz tarzındaki özel günlerde hissettiği neşe ve sevinci aktarmaya adayan Hafız Baba, bu anlamda Bektaşi şiir geleneğinin merkezinde yer almıştır. Ancak Divanı'yla ilgili bilgilerin verildiği bölümde dile getirildiği üzere şiir tekniği açısından eksikleri vardır. Bu durum özellikle şiirlerin kafiye kısımlarında açıkça görülmektedir. Şiirinde kafiyeye dikkat etmeye çalışsa da Hafız Baba, mısra sonlarında ses uyumunu çoğunlukla rediflerle sağlamıştır. Kafiyenin yanı sıra aruzlu şiirlerinde de Hafız Baba'nın bazı problemler dikkati çekmektedir. Gazel ve divan adlarıyla Divan'da yer alan ve aruz ölçüsünün kullanıldığı bazı şiirlerde ölçü hataları görülmektedir. Hecenin kullanıldığı nefeslerde ise Hafız Baba, ölçü hususunda oldukça başarılıdır.

Ergun, Sadettin Nüzhet (1930). Bektaşî Şairleri. İstanbul: Devlet Matbaası.

Kocadağ, Burhan (1998). Şahkulu Sultan Dergahı ve İstanbul Tekkeleri. İstanbul: Can Yay.

Şahin, Halil İbrahim (2013). Karyağdı Baba (Eyüp/İstanbul) Bektaşî Tekkesi Postnişini Hafız Baba ve Divanı Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Altınpost Yay.

Vatin, Nicolas, Thierry Zarcone (1999). "İstanbul'da Bir Bektaşi Tekkesi: Karyağdı (Eyüp) Tekkesi", çev. Ali Aktaş, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. 11: 143-154.

Yüksel, Müfid (2005). “Eyüp-Karyağdı Baba Bektaşî Tekkesi (Hafız Baba Dergâhı)”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla IX. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler 13-15 Mayıs 2005, İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yay. 194-223.

Na’t

Doğdu ol burc-ı sa’âdet ‘âleme verdi ziyâ

Küfr [ü] işrâk terk olundu ehl-i îmân buldu safâ

Hem kudûmuñ feyz-i mutlak ‘âleme verdi cilâ

Esselâm ey nûr-ı Ahmet Murtazâ âl-i ‘abâ

 

Doğduğu demde melâ’ik şâd olup arz u semâ

Şânına nâzil olan âyât-ı Kurân vedduhâ

Seniñ için halk olundı evliyâ vü enbiyâ

Esselâm ey nûr-ı Ahmet Murtazâ âl-i ‘abâ

 

Nûr-ı pâkiñ ibtidâ halk eyledi sırr-ı hikmet-i ihtifâ

Asfiyâlar servirisin esrâr-ı mi’râc Kâbe kavseyn-i Hudâ

Ahkarıñ Hâfız münâcât eyleyip hazrete dâ’imâ

Esselâm ey nûr-ı Ahmet Murtazâ âl-i ‘abâ

Şahin, Halil İbrahim (2013). Karyağdı Baba (Eyüp/İstanbul) Bektaşî Tekkesi Postnişini Hafız Baba ve Divanı Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Altınpost Yay. 226.

 

Gazel

Âşinâ-yı 'aşk olanlar derde dermân istemez

Zevk eder her bir belâyı bîmâr Lokman istemez

 

Sırr-ı vahdet çeşmesinden nûş eden bulur hayât

Terk eder hubb-i sivâyı câh-ı dünyâ istemez

 

Kâbe kavseyniñ rumûzun fehm [ü] idrâk eyleyen

Gûşe-i 'uzletde kâni' gayrı maksûd istemez

 

Cân u dilden gûş edenler men 'arefe esrârını

Fâhir-i fakr u fenâda küfr ü îmân istemez

 

Leylete'l-esrâ hakîkat remzini yahşı bilen

Limaallâh bâdesinden gayrı engûr istemez

 

'Aşk ile abdâl olanlar 'iffeti terk etdiler

Nesl-i evlâd-ı 'Aliden özge devlet istemez

 

Hilkat-i rûz-ı ezelde sâcid-i Âdem olan

Alleme'l-esmâ olanlar igvâ'-yı Şeytân istemez

 

Varlığından soyunup 'uryân olan görmez gözü

Tâlib-i Mevlâ olanlar halkdan imdâd istemez

 

Fakr ile fahr eyle Hâfız derdine olsun devâ

Vuslat-ı Hünkâr olanlar zînet-i câh istemez

Şahin, Halil İbrahim (2013). Karyağdı Baba (Eyüp/İstanbul) Bektaşî Tekkesi Postnişini Hafız Baba ve Divanı Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Altınpost Yay. 269.

 

Nefes

Siziñle idelim geliñ muhabbet

Pîre yüzün süren câna ne devlet

Sâdık bendesine eylesin himmet

Kul gurebâsıyız pîrim sultânıñ

Sâdık bendesiyiz Balım Sultânıñ

 

İsmi onuñ Bektâş sırr-ı ‘Alidir

Balım Sultân şâhım Hüseyn devridir

İşiğine yüz sür Mevlâ kerîmdir

Kul gurebâsıyız pîrim sultânıñ

Sâdık bendesiyiz Balım Sultânıñ

 

Cümle velîleriñ oldur serveri

Huzûrına gelip dediler belî

Leyl ü nehâr Hâfız gezme serserî

Kul gurebâsıyız pîrim sultânıñ

Sâdık bendesiyiz Balım Sultânıñ

Şahin, Halil İbrahim (2013). Karyağdı Baba (Eyüp/İstanbul) Bektaşî Tekkesi Postnişini Hafız Baba ve Divanı Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Altınpost Yay. 289-290.

 

Nefes

Aslımız Rum ili Seyyid ‘Alidir

Cân fedâ ederiz gerçek velîdir

 

Seyyid Muhtar pîrim Hünkâr celîden

Safâ nazar gören Kızıl Velîdir

 

Hilkati Âdemdir devri Murtazâ

Erenler serveri Kızıl Velîdir

 

Dergâhına yüzün süren ‘âşıka

Hayır himmet veren Kızıl Velîdir

 

Hakîkat yüzünden necât isteyen

Mü’mîniñ hayâtı Kızıl Velîdir

 

Hâfız gaflet ile geçirme devriñ

Hükm eden cihâna Kızıl Velîdir

Şahin, Halil İbrahim (2013). Karyağdı Baba (Eyüp/İstanbul) Bektaşî Tekkesi Postnişini Hafız Baba ve Divanı Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Altınpost Yay. 291.