Madde Detay

Bosnalı Hevâ'î hakkındaki bilgiler eserlerinde verilenlerden ibarettir. Şairin adı Muhammed (Mehmed) Bosnevî’dir. 1601 yılında, İzvornik sancağının Donya Tuzla yakınlarındaki Dobırnya köyünde doğdu. Şair Makbûl-i Ârif (Potur Şâhidî)’de Üsküfî, diğer şiirlerinde ise Hevâî mahlaslarını kullanmıştır. Ailesini erken yaşta kaybetmiştir. Öğrenim görmek için çok gezen Hevâî, İstanbul’a da gelmiştir. Tabsıratü’l-Ârifîn adlı eserinde, İzvornikli ve Bey Oğlu olduğu belirtilmektedir (Handžić 1999: 410-414). Makbûl-i Ârif’ten, şairin Osmanlı sarayında yirmi yıl hizmette bulunduğu ve on yıl İzvornik Sancağı’nda yaşadığı anlaşılmaktadır. Şiirlerinden, iyi bir eğitim aldığı, Türkçe başta olmak üzere Arapça ve Farsça'yı iyi bildiği açıktır. Şair 1651 yılında vefat etmiştir (Huković vd. 1990: 78; Okumuş 2009: 825-826).

Hevâî’nin önemli eseri manzum sözlük olan Makbûl-i Ârif’dir. 1631’de mesnevi biçiminde yazdığı ve IV. Murad’a ithaf ettiği eser, Balkanlarda Boşnakça-Türkçe/Türkçe-Boşnakça ilk ve tek manzum sözlüktür (Okumuş 2008). Şâhidî İbrahim Dede’nin (1470-1550) Tuhfe-i Şâhidî adlı eserinden esinlendiğini, Hevâî’nin kendisi de belirtmektedir. Makbûl-i Ârif’te 51 beyitlik mukaddime ve 173 beyitten meydana gelen 13 şiir ile sözlük kısmı olmak üzere toplam 224 beyit bulunmaktadır. Sözlük kısmında ise 650 civarında kelime ve karşılıkları verilmektedir.

Evliya Çelebi, Seyâhatnâme’sinde Makbûl-i Ârif’ten övgüyle bahsederek ondan örnekler verir (Dağlı vd. 2001: 5/229-231). Alexander Fedorovich Gilferding (1831-1872), Antun Kaznacic (1784-1874) ve Saraybosna Prusya konsolosu (1868) Otto Blau, eserden bahseden diğer bazı kişilerdir. Alija Nametak da bir makalesinde (1968: 231-380), Hevâî’nin hayatı ve Boşnakça şiirlerine dair tespitlerine yer vererek, manzum sözlüğün daha çok Boşnakça kelime varlığı üzerinde durmuş ve Türkiye’deki nüshaları dikkate almaksızın Makbûl-i Ârif’in edisyon kritiğini yapmıştır.

Şairin, aynı şekilde Sultan IV. Murad zamanında Türkçe ve Boşnakça karışık dilli olarak kaleme aldığı tasavvufa dair Tabsıratü’l-Ârifîn adındaki manzum risâlesinin bugüne ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Hevâî’nin, ayrıca dört Türkçe ilahisi ve Boşnakça şiirleri de vardır. Çoğunlukla lirik şiirler ve ilahiler söyleyen Hevâî, genel olarak aç gözlülük, devlet görevlilerinin ahlaki sorunları gibi sosyal içerikli konuları işlemektedir. Sözlük bilimi ve çocuk edebiyatı açısından hayati önemi haiz olan Makbûl-i Ârif (Potur Şâhidî), aljamiyado edebiyatının ilk örneği olarak değerlendirilmektedir (Kaya 2008: 18-20; Dizdarevič 2009: 2).

Bayhan, Şakir (2006). Boşnakça Sözlük (Boşnakça-Türkçe, Türkçe-Boşnakça). Ankara.

Blau, Otto (1966). Bosnisch-Türkische Sprachdenkmaler/Gesammelt, Gesichtet und Herausgegeben. Nendeln. Liechtenstein: Kraus Reprint.

Dağlı Yücel ve Seyit Ali Kahraman ve İbrahim Sezgin (hzl.) (2001). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. C. 5. İstanbul: YKY.

Dizdarević, Sabina (2009). “Aljamiado and Oriental Literature in Bosnia and Herzegovina (1463-1878)”. http://www.pozitiv.si/dividedgod/images/stories/graphics/pdf_icon.jpg (09.05.2009): 1-5.

Filan, Kerima (2003). “O Jednom "Sporadičnom" Rukopisu na Turskom i Bosanskom Jeziku”. ANALI Gazi Husrev-Begove Biblioteke u Sarajevu. KNJIGA XXI-XXII.

Filan, Kerima (2005) “Turska Leksıka u Rječnıku Makbulı Arıf Muhameda Hevaıja Uskufıja”,.ANALI Gazi Husrev-Begove Biblioteke u Sarajevu. KNJIGA XXIII-XXIV.

Gilferding, Alexander Fedorovich (1972). Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji (Bosna-Hersek ve Sırbistan’a Seyahat) Sarajevo: Vaselin Maslesa.

Handzić, Mehmed (1999). Teme iz Književne Historije - Izabrana Djela I. Sarajevo: Ogledalo.

Huković, Muhamed, Kasumović Ahmed ve Smailović Ismet (1990). Muhamed Hevai Uskufi. giriş: Nedim Filipović. [Bosna-Hesek] Tuzla: Univerzal.

Kadrić, Adnan (2002-2003). “Originalnost Izvan ili/i Unutar Leksikografske Tradıcije: Komparacija Uskufijinoga Rječnika i Rječnika Ibrahima Šahidije”. PRILOZI Za Orijentalnu Filologiju. Sarajevo. 52-53: 73-90.

Kaya, Fahri (2008). Çağdaş Boşnak Edebiyatı Antolojisi. İstanbul: YKY.

Kaznacic, Antun (1862). Bosnia Ercegovina e Croazia Turca. Zadar.

Muhamed Hevai Uskufi. Makbûl-i Ârif. Gazi Hüsrev Bey Ktp/Türkçe Yazmalar (Nr. R-2865). [Bosna-Hersek] Sarayova. vr. 25.

Muhamed Hevai Uskufi (2001). Maqbūl-i ‘Arif (Potur Šahidiya). [Bosna-Hersek] Tuzla: Behram-begova biblioteka: Narodna i univerzitetska biblioteka.

Nametak, Alija (1968). “Rukopisni Tursko-Hrvatskosrpski Rječnici”. Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti. Zagreb: Odjel za Filologiju. 231-380.

Okumuş, Sait (2008). “Anadolu Sahasında Manzum Sözlükler ve Hevâî’nin Makbûl-i Ârif’ine Dair”. Zbornik Radova. [Bosna-Hersek] Tuzla: Filozofski Fakultet Univerziteta u Tuzli. 32 (9): 147-162.

Okumuş, Sait (2011). “Bosnalı Osmân b. Hüseyin’in Farsça-Türkçe Manzum Sözlüğü: Tuhfe-i Manzûme”/Tuhfe-i Manzume: A Verse Dictionary By Osman B. Huseyin Al-Bosnavî,.Osmanlı’dan Günümüze Bosna-Hersek Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (09-10-11 Haziran 2010)/Medunarodni Nauçni Simpozij “Bosna i Hercegovina Od Dolaksa Osmanlija Do Danas” (09-10-11 Juni 2010). Editör/Glavni i odgovorni urednik: Prof.dr. Enver Halilovic. Tuzla: Filozofski Fakultet Universzitet u Tuzli. 509-521.

Okumuş, Sait (2009). “Muhammed Hevâî Üsküfî ve Türkçe-Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbûl-i Ârif (Potur Şâhidî)”. Turkish Studies 4 (4): 823-844.

Makbûl-i Ârif'ten

Bog Tanrı jedno birdür hem jedini vahdetî

Duša cândur čovjek adam dirlügidür životi

Hem ferişte ‘anđel oldı göklere di nebesi

Raj cennet rajeniki oldı dimek cennetî

Moma kızdur pırah tozdur tırag izdür put yol

Zâhide hem sûfi dirler sam sideddür halvetî

Visokodur yüksek olan alçak olan nizoko

Hem sokoldur şâhin adı uçdı dimek poleti

Gılava başdur zub dişdür hem dudağa usna dirler

Nos burundur dil jezikdür bre bre sen de more ti

Usta agız rame omuz hem kulaga uho di

Čelo alın kaş oburva sen güzelsin lipo ti

Gümişe hem sirebro dirler zılato dirler altuna

Güzele hem lipo dirler sana benzer kako ti

Hem tüfenge puška dirler sabila dirler kıluca

Luk yaydur sırug kopje dahi sen ur udri ti

At konjdur mazga katır magare dir eşege

Zob yemdür sino otluk ala sen de uzmi ti

Kuča evdür žena avrat muža dirler kocaya

Dahi kurda vuk di hem vučinadur heybeti

Konuga hem gost dirler most köpri mast yag

Bıçaga hem nož dirler meso dahi bil eti

Pıraz erkeç koç ovandur hem ulištedür kovan

Sir penirdür med baldur medovine şerbeti

List yaprak trud tutrak çakmak adı ognjilo

Hem sehîdür pojanik hem baya dirler bogati

Pırst parmak ruka eldür dahi pristendür yüzük

Uš bitdür pire buha pire otı paprati

Led buzdur su vodadur dere adı rikadur

Sol tuzdur riječ sözdür susa sen de muči ti

Tazı hırtdur vižle zagar kučka dirler kancıga

Miš sıçandur pas köpekdür ızločestdür nekbetî

Uči piši virlo radi da ne budeš izločest

Oku yaza pekçe çalış olmayasın nekbetî

Sana benzer hûb yokdur nije nitko kako ti 

(Okumuş, Sait (2009). “Muhammed Hevâî Üsküfî ve Türkçe-Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbûl-i Ârif (Potur Şâhidî)”. Turkish Studies 4 (4):  836-838.)