Madde Detay

Mîrzâ Muhammed Haydar, 905/1499 yılında Keştan vilayetinin Taşkent şehrinde doğdu. Moğolların Doglat/Duglat kabilesindendir. Annesi, Çağataylı Yûnus Han’ın torunu ve Bâbür’ün dayısının kızıdır. Mîrzâ Muhammed Haydar, 914/1508-09’te babasının öldürülmesinden sonra Buhara üzerinden Bedehşan yolunu takip ederek 915/1509-10’te Kabil’e ulaştı. Burada Bâbür onu oğlu gibi karşıladı. Bâbür ile birçok askerî sefere çıktı. Buhara ve Semerkant’ın tekrar ele geçirilmesi için yapılan savaşlara katıldı. Lâkin 918/1512-13’de kendisine verilen sığınma hakkından vazgeçerek Fergana’da Moğol hükümdarı Seyid Han’ın hizmetine girdi ve hanın kızıyla evlenerek “gurgan” (köregan) unvanını aldı. Han ile birlikte Kaşgar ve Yarkent’e seferler düzenledi. Seyid Han tarafından tekrar kurulan Moğol devletinde çok geniş yetkiler elde etti. Hanın emri ile ordu başkumandanı olarak Bedehşan, Ladak ve Tibet üzerine seferler düzenledi. Seyid Han’ın 939/1532-33’da vefat etmesiyle tahta Duglatlara düşman olan Abdürreşîd’in çıkması üzerine Mîrzâ Muhammed Haydar burayı terk ederek Timurlular ülkesine gitti. 936/1529-30’da Timurlulara karşı savaş ilan etti. 948/1541-42’de Keşmir’i işgal ederek orada bağımsız bir devlet kurdu, fakat devletinin parasını önce hükümdar Nâzik Şâh’ın, sonra da imparator Hümâyûn’un adına bastırdı. 958/1551’de Keşmir’de yerli halk tarafından başlatılan bir isyanda öldürüldü. Mîrzâ Haydar Muhammed, Seyid Han’ın sarayında iyi bir eğitim almıştır. Hem kendi muhitinin hem de diğerlerinin kültür olaylarını takip eden Mîrzâ, asker ve devlet adamı olmasının yanı sıra şair, hattat, ressam, nakkaş ve tarihçidir (Konukçu 1998: 29). Mîrzâ’nın günümüze ulaşan iki eseri vardır:

1. Târîh-i Reşîdî: Keşmir’de bulunduğu yıllarda kaleme aldığı tahmin edilen Ortaasya tarihi ve coğrafyası için önemli bir kaynak olan eser Farsçadır. Adı, hükümdar Abdürreşîd Han’dan mülhem olan ve ona ithaf edilen kitap iki bölümdür. Yazarın kendi başından geçen olaylar ve çağında yaşananların anlatıldığı ikinci bölüm 948-950/1541-1544’de, kendinden önceki ve Timur’un (748/1347) tahta çıkışından başlayıp Çağatay sülalesinin tarihinden söz edilen birinci bölüm ise 951-953/1544-1547’de yazılmıştır. Kütüphanelerde çok sayıda nüshası olan, çeşitli Türk ve Batı dillerine çevrilen (bk. Jemeney 2014: 21-27) Târîh-i Reşîdî yayımlanmıştır (Mirza Muhemmed Heyder Köregan yty).

2. Cihân-nümâ: Zeki Velidi Togan (1981: 84), 1924 yılında Berlin’deki Alman Devlet Kütüphanesi’nde (Berlin Staatsbibliothek) Çağatayca, manzum Cihân-nümâ adlı kimin tarafından yazıldığı belli olmayan bir metin tespit etmiştir. Eserde müellifin 939 senesinde (Ocak 1533) “han”la Kaşgar’dan Bedahşan seferine çıktığından, kendisinin handan ayrılarak kışın Bedahşan’da Kal’a-i Zafer’de kaldığından ve eserini de vakit geçirmek için orada yazığından söz ettiğini belirlemiştir. Haydar Mîrzâ Duglat’ın Târîh-i Reşîdî’sinde ve benzeri diğer tarih kitaplarında 939 senesinde böyle bir sefere çıkanın Kaşgar Hanı Sa’îd Han olduğu, maiyyetinde de veziri Haydar Mirza Duglat'ın bulunduğu, Mirza'nın da han memleketine çekildiğinde kış aylarını Kal’a-i Zafer’de geçirdiği bilgisine dayanarak Cihân-nümâ’nın müellifinin Haydar Mîrzâ Duglat olduğunu söylemiştir. Konukçu (1998: 30), Berlin Müzesi “Martin Hartman Koleksiyonu”na intikal eden bu manzumenin bir Hint hikâyesinin Doğu Türkçesi’ne uyarlaması yoluyla oluşturulduğunu belirtmiş, ancak esere dair başka bir bilgi vermemiştir. Ancak yaptığımız araştırmada ilgili kütüphanede bu metnin varlığına dair herhangi bir kayıt tespit edilememiştir.

Mensup olduğu Duglat ailesi içinde kendisinden başka tarih ve edebiyatla uğraşanın bulunmadığı belirtilen Mîrzâ Muhammed Haydar edebî tahsil de görmüştür. Edebiyatın hem nesir hem de şiir dalında oldukça yetenekli biridir. Nitekim Bâbür de “Vekâyi”inde onun bu yönünü övmüştür (Konukçu 1998: 29). 

Gazi Zâhirüddin Babur (1987). Vekâyi (Babur’un Hâtıratı). C. I. (çev. Reşit Rahmeti Arat.) TTK Yay.

Barthold, Wilhelm. “Haydar Mîrzâ”. Encyclopaedia of Islam. Second Edition. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/h-aydar-mi-rza-SIM_2831. [erişim tarihi: 27.11.2014].

Jemeney, İslam (2014). “Tarih-İ Reşidi: Tercümeleri Ve El Yazma Nüshaları Hakkında”. Gazi Türkiyat Dergisi (14): 21-27.

Karatay, Osman (Çev.) (2006). Tarih-i Reşidî / Geride Bıraktıklarımızın Hikâyesi, Mirza Haydar Duğlat. İstanbul: Selenge Yay.

Konukçu, Enver (1998). “Haydar Mirza”. İslâm Ansiklopedisi. C. 17. İstanbul: TDV Yay. 29-30.

Mirza Muhemmed Heyder Köregan (yty.). Tarixiy Reshidiy - I-II Kitab. http://turklib.ru/general_history/tarixiy_reshidiy_-_birinchi_kitab.html [erişim tarihi: 27.11.2014].

Thackston, W. M. (1996). Mirza Haydar Dughlat’s Tarikh-i Rashidi A History of the Khans of Mog-hulistan. Harvard University.

Togan, A. Zeki Velidi (1937). “Ein unbekanntes Werk von Haydar Mirza Dughlat”. Bulletin of the School of Oriental Studies VIII: 685-89.

Togan, A. Zeki Velidi (1981). Tarihte Usul. İstanbul: Enderun Yay.

Xinjiang’s Philosophy and Social Sciences Network (2013). “Heyder Mirza (Mirza Muhemmed Heyder Köregan)”. http://uyghur.xjass.com/lading/content/2013-01/09/content_260456.htm [erişim tarihi: 27.11.2014].