Madde Detay

Mehmed Sâhib Efendi, 1085 / 1674’te İstanbul’da doğdu. Babası Yeniçeri ağalarından Pîrî Ağa’dır. Babasına nisbetle Pîrî-zâde adıyla tanınmıştır. Küçüklükten itibaren iyi bir eğitim alan Mehmed Sâhib, devrinin önemli âlimlerinden Şeyh Süleyman Efendi, Tâhir Efendi ve Bursalı İshak Efendi’den dersler aldı, Şeyhülislam Mirzâ-zâde Efendi’nin hizmetinde bulundu ve Sultan II. Mustafa’nın devrinde mülazemet aldı. Daha Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin kitapçılık hizmetinde bulundu. Feyzullah Efendi’nin iltimasıyla Daltapan Mustafa Paşa’ya ve Râmî Paşa’ya intisap etti, onlara imamlık yaptı. Safer 1113 / Temmuz 1701’de Âlicân Medresesi’nde müderrisliğe başladı. Daha sonra sırayla İbrahim Ağa Medresesi Darülhadisi, 1120 / 1708’de Halil Paşa medresesi, 1123 / 1711Abdullah Ağa medresesi, 1124 / 1712 Hafız Paşa ve Koca Mustafa Paşa medreseleri, 1127 / 1715 Haydar Paşa, daha sonra Tophane’de Kılıç Ali Paşa, 1131 / 1719’de Kalenderhâne ve Şehzâde medreselerinde müderrislik yaptı. Menteş-zâde Abdürrahim Efendi’nin şeyhülislamlığı döneminde Evkâf-ı Haremeyn müfettişliğine getirildi ve Süleymâniye Dârülhadisi’nde reisü’l-müderrisîn unvanını aldı. Bir müddet Mahmud Apaş Mahkemesi’nde nâiblik görevini yürüten Sâhib, Daha sonra 1135 / 1723’te Selanik kadısı oldu ve ardından da Yenişehir kazasına atandı. I. Mahmud Döneminde 1140 / 1727-28’de Sultan imamlığı ve şehzade hocalığı görevine getirilen Sâhib Efendi’ye zengin arpalıklar ve Bursa pâyesi verildi. 1142 / 1729-30’da Bursa kadılığına atandı aynı yıl Mekke payesini aldı. 1143 / 1730-31’de sultan imamlığına atandı ve kendisine İstanbul kadılığı verildi, ardından Anadolu payesi aldı. 1146 / 1733’te Anadolu kazaskeri oldu. 1149 / 1736-37’de Rumeli payesi aldı ve Rumeli kazaskerliğine atandı. 1151 / 1738-39’da bu görevden azledildi, Tokat arpalığı kendisine verildi. Ardından 1156 / 1743’te tekrar Rumeli kazaskerliğine atandı. Bu görevdeki süresi bitince azledildi ve kendisine Kütahya, Bayramiç ve Sapanca kazaları verildi. 30 Muharrem 1158 / 4 Mart 17452’te Şeyhülislamlık makamına getirildi. Bir sene bir ay on beş gün bu makamda kaldı. Daha sonra hastalanarak 13 Rebiülevvel 1159 / 5 Nisan 1746’da bu görevden ayrıldı ve Beşiktaş’taki Sahilhanesine çekildi. Hayatının son dönemlerinde Hac vazifesi için Mekke’ye gitti. Dönüşte Gelibolu’da ikamet etmesine karar verildi. Muharrem 1161 / Ocak 1748’de Tekirdağ’a geçti. Bir müddet burada kaldıktan sonra Üsküdar’daki hanesinde ikametine müsaade edildi. 9 Receb 1162 / 25 Haziran 1749’da vefat etti. Mezarı Üsküdar’da Karacaahmet mezarlığında babasının kabri civarındadır. (İnce, 2005: 448; Özcan, 2007: 288, Müstakim-zâde, 246)

Pîrî-zâdeler bir aile olarak Osmanlı devlet yönetimi içinde önemli görevler üstlenmişlerdir. Oğlu Osman Sâhib Efendi ile onun kız tarafından torununun oğlu olan Pîrî-zâde Mehmed Sâhib Efendi (Molla) şeyhülislamlık makamına kadar yükselmiştir. Mehmed Sâhib Efendi'nin (Molla) babası Pîrî-zâdee İbrahim İsmet Bey de Anadolu kazaskerliği ve Meclis-i Maarif reisliği yapmıştır. (Özcan, 2007: 288)

Kaynaklarda Pîrî-zâde’den birçok fende maharetli ilim ve fazıl bir kişi olarak anılır. Etkili ve güzel bir hitabete sahip olan Pîrî-zâde, yeni icatlara da meraklı biridir. Üsküdar'da kurulan hendesehanenin ilk hocası olan Yenişehir Müftüsü-zade Mehmed Said Efendi icat ettiği, iki cisim arasındaki mesafeyi uzaktan ölçmeye yarayan ve "rub'-i müceyyib-i zü'l-kavseyn" adlı aleti, Pîrî-zâde, I. Mahmud'a götürüp tanıtmış, Padişahın teşvikiyle alet düzeltilerek bir üçgenin bir kenarı ile iki açısı bilindiğinde diğer açıları ve kenarları da bulunabilecek şekilde kullanılır hale getirilmişti. Pîrî-zâde'nin bir süre, Müteferrika Matbaası'nda basılan kitapların tashih işleriyle meşgul olmuştur. Ayrıca onun Ca'ferlliği beşinci mezhep olarak kabul şartıyla İran ile yapılacak sulh müzakereleri için görüşüne başvurulan ulema arasında yer aldığı bilinmektedir. (Özcan, 2007: 288)

Eserleri

1. Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldun: İbn Haldûn'un Mukaddimesi’ni Türkçeye ilk defa Pîrî-zâde çevirmiş, eserin başından itibaren beşinci faslın sonuna kadar olan kısmını tercüme edebilmiştir. Eserin girişinde Pîrî-zâde tercümeye 1138 / 1725 yılında başladığını ve beş yılda ancak üçte ikisini çevirebildiğini, Rebîülevvel 1143 / Eylül 1730 I. Mahmud'un isteği üzerine takdim ve dîbâcesini tertip ettiğini belirtmektedir. ( Özcan, 289 ) Bu tercümenin birçok baskısı yapılmıştır. İlk baskısı Mısır Hidivinin isteğiyle Bulak'ta (Matbaa-i Amire) büyük boy bir cilt olarak yapılmıştır ( 1274). Bu baskıda ayrıca Mukaddime'nin dışında kalan kısmının Arapça metni de ilave edilmiştir. (Şeyhî, 2007: 289) 1275 / 1859’da Bulak'ta yeniden yayımlanan eser aynı yıl İstanbul'da Takvimhâne-i Âmire'de iki cilt halinde basılmıştır. Ancak İstanbul'da yapılan baskıda çevirinin sadece ilk beş faslı yer almış, Pîrî-zâde'nin tercüme etmediği sonraki kısımlar konulmamıştır. Daha sonra Encümen-i Dâniş'in faaliyetleri çerçevesinde Ahmed Cevdet Paşa altıncı faslı tekrar tercüme etmiş, çevirinin bu kısmı Pîrî-zâde'nin çevirisine ilaveten III. cilt olarak İstanbul'da yayımlanmıştır (1277) Pîrî-zâde'nin tercümeyi yaparken zaman zaman geniş açıklamalara da yer vermesi sebebiyle onun tercümenin ötesinde tarihçiyi yorumladığı belirtilir. Özellikle girişte ilmin kısımları ve tarih ilminin diğer ilimler arasındaki yeri hakkında verdiği bilgiler kıymetlidir. Mukaddime'nin ve çevirisinin devlet yönetimiyle ilgili konuları ihtiva etmesi yüzünden II. Abdülhamid döneminde satışı ve okunması yasak olan kitaplar arasında bulunduğu kaydedilir (Özcan, 2007: 289; İA, V/2: 740- 7 41; Yıldırım, 2006: 17)

2. Divan. Şiirlerinde "Sâhib" mahlasını kullanan şair, üç dilde de şiir yazmıştır. Divan’da beş kaside, 13 tarih, 1 muhammes, 117 gazel, 1 kıta, 3 rubai, 24 matla, Farsça 4 gazel vardır. Nâbî’nin takipçilerinden olan Sâhib, şiirlerinde sade bir dil kullanmış daha çok ahlaki, dinî tasavvufî konuları işlemiştir. (Topal, 2004: 289)

 3. El-Lum’a fî Ahvâli’l-Mut’a: Hanefi fakihlerinden Hamid el-İmâdî'nin (ö. 1171/1758) kaleme aldığı. mut’a nikâhını konu alan risalesinde, Mü'minûn süresinin 5-7. ayetlerinin mut’a nikahının haramlığına delalet edip etmeyeceği hususundaki tereddüdü üzerine hatalarını göstermek ve mut’a nikahının haramlığını ispat etmek amacıyla yazılan tekmiledir. Risale, Saffet Köse tarafından neşredilmiştir (Köse, 2005: 421-432).

4. Kitabü's-Siyâse: Kâtib Çelebi'nin Düstûrü'l-amel li-ıslahi'l-halel adlı eserini esas alarak ve İbn Haldûn ile Makrizî'nin görüşlerinden faydalanarak kaleme aldığı bu risalede Pîrî-zâde'nin "etvâr-ı hamse" adını verdiği beş başlık çerçevesinde ahlaki, içtimai ve siyasi konulardaki nasihatler yer almaktadır. Eserin bilinen tek nüshası Kitâbü's-Siyâse fî atvâri'l-hamse adıyla İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (TY, nr. 2698)

 Pîrî-zâde'nin ayrıca bazı kitaplara ta'likat ve haşiyelerinin bulunduğu, Arapça, Farsça ve Türkçe şiir ve nesirlerinin olduğu kaydedilir. Bursalı Mehmed Tahir ile İsmet Parmaksızoğlu, Pîrî-zâde'nin Şerhü'l-Eşbâh isimli fıkha dair bir eserinden daha bahsederlerse de söz konusu eser, Mekke Müftüsü Pîrî-zâde İbrahim'in (ö 1099/ 1688) Zeynüddin İbn Nüceym'in el-Eşbâh ve'n-nezâ'ir adlı eserine yazdığı 'Umdetü zevi'l-beşâ'ir li-halli mühimmâti'l-Eşbâh ve'n-neza'ir isimli haşiyesidir. (Bursalı Tahir, 2000: 113; Parmaksızoğlu, 33-34; Özcan, 2007: 289)

Adıvar Adnan (1943). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Maarif Matbaası. 162, 165.

Adıvar, Adnan " İbn Haldun". İslam Ansiklopedisi. V/2. MEB Yay. 740-741.

Ahmed Cevdet Paşa (1277). Mukaddime-i İbn Haldun'un Fasl-ı Sâdisinin Tercemesi. İstanbul: Takvimhane-i Âmire. 3-4.

Ahmed Rifat Efendi. Devhatü’l-meşâyih maa zeyl. İstanbul. ts: 93-94.

Altunsu, Abdulkadir (1972). Osmanlı Şeyhülislamları. Ankara. 128-129.

Babinger, Franz (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. Çev. Coşkun Üçok. Ankara: KB Yay. 308-309.

Behcetî İsmail Hakki-El- Üsküdarî (1976). Merâkid-i mu'tebere'i Üsküdar ünlülerin mezarları. Yay haz. Bedi N. Şehsuvaroğlu. İstanbul: Yenilik Basımevi. 65.

Bilkan Ali Fuat ve Yusuf Çetindağ (2006). Şeyhülislâm Şairler. Ankara: Hece Yay. 141-145.

Bursalı Mehmet Tahir (2000). Osmanlı Müellifleri. C. II. hzl. Cemal Kurnaz- Mustafa Tatçı. Ankara: Bizim Büro Yay. 113.

Çapan, Pervin (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî (Nuhbetu’l-Âsâr Min Fevâ’idi’i-Eş’âr) İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay. 350-351.

Çiftçi, Ömer. Fatin, Hâtimetü’l-Eş’âr. (http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0). 255-56. 

Erdem, Sadık (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı. Ankara: AKM Yay. 146-150.

Fındıkoğlu, Z. Fahri (1953). "Türkiye'de İbn Haldunizm". 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı. İstanbul. 153-163.

İlmiye Salnâmesi (1334). İstanbul: Matbaa-i Âmire. 519-520.

İnce, Adnan ( 2005). Sâlim Efendi Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: AKM Yay. 450-451.

İsmail Belîğ (1998). Nuhbetü’l-Âsâr li-Zeyl-i Zübdeti’l-Eş’âr. Ankara: AKM Yay. 255-256.

Köprücü, Olcay (1967). Pîrîzâde Mehmed Sâhib: Hayatı, Eserleri, Şahsiyeti ve Dîvan'ı: Edisyon Kritik. Lisans tezi. İÜ. Ed. Fak. Genel Ktp. nu. 1723.

Köse, Saffet (2005). “Şeyhülislam Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi’nin (1085-1162 / 1674-1749) Hâmid El-İmâdî’nin (1103-1171/1692-1758) “El-Lum’a fî Ahvâli’l-Mut’a” Adlı Risâlesine Yazdığı Tekmile”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 5: 421-432.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (2001). “Sâhib”. Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay. 529-530.

Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmânî. hzl. Nuri Akbayar - Seyit Ali Kahraman. C. 4. İstanbul: Tarih Vakfı Yay. 1336.

Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin (2000). Mecelletü’n-nisâb fi’n-niseb ve’l künâ ve’l-elkâb. Ankara: (Tıpkıbasım) Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü. 246a.

Özcan, Tahsin (2007). “Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi”. C. 34. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay. 288-290.

Parmaksızoğlu, İsmet. "Pîrîzâde Mehmed Sahib Efendi". Türk Ansiklopedisi. XXVII. 33-34.

Pîrî-zâdezade Mehmed Sâhib Efendi (1275). Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldûn. İstanbul. I. 3-4.

Şemsettin Sami (1306/1894). Kâmusu’l-A’lâm. C. II. İstanbul: Mihran Matbaası. 1586-1587.

Topal, Meral (2004). Pîrî-zâde Mehmed Sâhib: Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı'nın Tenkilli Metni. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.

Yıldırım, Yavuz (2006). “Mukaddime’nin Osmanlı Dönemi Türkçe Tercümesi”. Dîvân İlmî Araştırmaları 21 (2): 17-33.

Sînesin kim nâz ile açup o dilber gösterir

San şikâf-ı ebrde hurşîd-i enver gösterir

Gerden-i billûrı şöyle sâfder kim içse mey

Âb-ı huşk içre nümâyân âteş-i ter gösterir

Oldı hatla müstevî rûz-ı visâl ü şâm-ı ecr

Çün şeb u rûzı bahâr elbet berâber gösterir

Sîneme geldikde mihmân hadeng-i gamzesi

Cân çıkar ta’zîm u istikbâline yer gösterir

Nûr-ı feyz-i şevkle dilde hayâl-i rûy-ı yâr

Hâle-i âgûş-ı mehde mihr u hâver gösterir

Her kaçan olsa tebessümle o meh dendân-nümâ

Hokka-i yâkût içinde dürr u gevher gösterir

Azm içün itmek diler Sâhib meger kim ey perî

Anın içün zülfüni şi’rinde ekser gösterir 

(Bilkan Ali Fuat ve Yusuf Çetindağ (2006). Şeyhülislâm Şairler. Ankara: Hece Yay. 142)