Madde Detay

Hıristiyan adı Bayo (Bayiça) olup 1505’te Bosna’nın Vişegrad kazasının Rudo nahiyesinin Sokoloviç (Şahinoğlu) köyünde dünyaya geldi. Babasının adı Dimitriye’dir. Boyunun uzunluğu sebebiyle Osmanlı tarihlerinde “Tavîl” veya “Uzun” lakaplarıyla anıldı. Daha çok Sokullu Mehmed Paşa olarak tanındı. İlk eğitimini Bosna’da Mileşeva Manastırı’nda rahip olan dayısından aldı. Burada papaz yardımcı olarak çalıştı. On sekiz yaşlarındayken zekâsı ve çalışkanlığıyla Bosna’dan devşirme toplamakla görevlendirilen Yayabaşı Yeşilce Mehmed Bey’in dikkatini çekmiştir. Mehmed Bey, onu devşirme olarak almak için uzun süre ailesini iknaya çalışmış, sonunda başarmıştır. Öyle ki bu mücadelenin sonunda şu beyti söylediği rivayet edilir: “‘Adû-yı zâg elinden bir tezerv-i şîve-kâr aldum/Dahi ben şâh-bâz-ı ‘aşk olaldan bir şikâr aldum” Yeşilce Mehmed Bey, Sokullu’yla birlikte kırk kadar devşirmeyi Edirne’ye getirmiştir.

Burada eğitimine başladı. Bu sırada Mehmed adını aldı ve Edirne Sarayı’nın iç oğlanları zümresine dâhil edildi. Eğitiminden sonra Defterdar İskender Paşa’nın maiyetine verildi. Defterdarın Irakeyn Seferi sırasında öldürülmesi üzerine Enderun’a alındı. Önce küçük odada hizmet gördü, oradan iç hazine kısmına geçti. Sonra sırasıyla rikâbdar, çuhadar, silâhdar, çaşnigîrbaşı ve 948/1541’de büyük kapıcıbaşı oldu. Babasını ve kardeşlerini yanına aldı. Barbaros Hayreddin Paşa’nın 6 Cemâziyelevvel 953/5 Temmuz 1546’da vefatı üzerine kaptan-ı deryâ oldu. Temeşvar’ın fethinde gösterdiği başarılarla dikkatleri üzerine çekti (Alî Seydî 1327: 12). Trablusgarb’ın fethinde bulundu. 24 Rebîülevvel 956/22 Nisan 1549’da Rumeli beylerbeyi olarak atandı. Dördüncü vezirliğe getirildi. İran’la yapılan barış görüşmelerine katıldı. Vezîriâzam Kara Ahmed Paşa’nın 13 Zilkade 962/29 Eylül 1555’te öldürülmesi ve ikinci vezir İbrâhim Paşa’nın emekli edilmesinin ardından üçüncü vezir oldu. Bu görevdeyken 1557’de Sırp kilisesini İpek’te tekrar açtırdı ve başına kardeşi Makarije’yi patrik olarak tayin etti. Şehzade Selim ile Şehzade Bayezid’in taht varisliği mücadelesinde Konya ovasında yapılan savaştan Şehzade Selim’in galip çıkmasında önemli rol oynadı. Şehzade Bayezid’i ele geçirmek için Şehzade Selim’le birlikte Sivas’a kadar ilerlediği sırada Bayezid’in İran’a sığındığını öğrendi ve padişahın emriyle 967/1559-60 kışını Halep’te geçirdi. Rüstem Paşa’nın 28 Şevval 968/12 Temmuz 1561’de vefat etmesiyle yerine Semiz Ali Paşa getirildi. Sokullu Mehmed Paşa da ikinci vezir oldu. 970/1562’de Şehzade Selim’in kızı İsmihan (Esmâhan) Sultan ile evlendi. Semiz Ali Paşa’nın 30 Zilkade 972/29 Haziran 1565 vefatı üzerine sadrazamlığa yükseldi. 11 Şevval 973/1 Mayıs 1566’da Kanûnî Sultan Süleyman’la birlikte Sigetvar seferine katıldı. Padişahın rahatsızlığı dolayısıyla yaklaşık bir ay süren Sigetvar kuşatmasının bütün sorumluluğunu üstlendi. Sigetvar tamamen düşmek üzere iken Kanûnî Sultan Süleyman vefat etti. Kanûnî’nin vefatını askere duyurmadan kaleyi ele geçirdi. Bir fetihnâmeyle birlikte Kanûnî’nin vefatını belirten bir mektubu Kütahya’daki Şehzade Selim’e gönderdi. Padişahın vefatını Şehzâde Selim Belgrad’a yaklaşınca duyurdu ve askeri de etkileyici sözleriyle sakinleştirdi. II. Selim tahta geçince işleri ona bıraktı. II. Selim'in vefatıyla tahta çıkan III. Murad zamanında yerini korusa da eski otoritesini kaybetti. Kendi yetkisinde olan tayinlerde ve diğer işlerde bile devre dışı bırakıldı. Konağında ikindi divanına gelen meczûb bir derviş tarafından kalbine saplanan hançerle ağır yaralandı ve kısa bir süre sonra da vefat etti (20 Şaban 987/12 Ekim 1579). Tayyar-zâde Atâ, bu olayın 987 yılının Ramazan ayında gerçekleştiğini söylemektedir (Arslan 2010: II/39). Ölümüne “Hükm-i Hak ile oldu şehîd Mehemmed Paşa” mısrasıyla tarih düşürülmüştür (Arslan 2013: 77). Eyüp Sultan Türbesi yakınlarında kendi adıyla anılan türbede medfûndur (Şemseddîn Sâmî 1996: VI/4195-4196). Zeki, kabiliyetli, adaletli ve insaflı bir kimseydi. Oğulları Kurd Bey, Hasan Paşa ve İbrâhim Han’dır.

Sokullu Mehmed Paşa; kaynaklarda uzun boylu, gayet güzel yüzlü, gür sakallı birisi olarak tasvir edilir (Alî Seydi 1327: 19). Âlim, fâzıl, âdil, ulemâya saygılı ve kanaatkâr bir kişiliğe sahip olan Paşa, uzun süre sadrazamlığı esnasında birçok hayır eseri inşa ettirmiştir. Azapkapı Cami, Kadırga’da cami, medrese, çeşme ve zâviyeden oluşan külliye; Eyüp’te medrese, dârülkurrâ, çeşme ve türbeden meydana gelen külliye; Lüleburgaz’da inşa ettirdiği cami, medrese, sıbyan mektebi, arasta, kervansaray, çifte hamam, imaret ve köprüden oluşan külliye; Havsa ve Antakya’da yaptırmış olduğu külliyeler hayratlarından bazılarıdır (Afyoncu 2009: 37/357).

Kendisinden bahseden kaynaklarda, şiirlerine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Sadece Tayyar-zâde’nin Târîh-i Enderûn’unda bir müfredi bulunmaktadır.

Abdurrahman Şeref (1330). “Sokullu Mehmed Paşa’nın Evâil-i Ahvâli ve Âilesi Hakkın Bazı Ma’lûmât-Cevâhirü’l-Menâkıb”. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası.  V (29): 257-265.

Afyoncu, Erhan (2009). “Sokullu Mehmed Paşa”. İslam Ansiklopedisi. C. 37. İstanbul: TDV Yay. 354-357.

Ahmed Rif’at (2004). Lügât-ı Târîhiyye ve Coğrafiyye. Cilt: VI. (tıpkıbasım). Ankara: Kaşgar Neşriyat.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî, C. 5. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 1073-1074.

Ali Seydî Bey (1327). Sokullu Mehmed Paşa. İstanbul: Kanâat Matbaası.

Arslan, Mehmet (hzl.) (2010). Tayyâr-zâde Atâ Osmanlı Tarihi, Târîh-i Enderûn. C. 4. İstanbul: Kitabevi Yay. 219-220.

Arslan, Mehmet (hzl.) (2013). Osmanlı Sadrazamları Hadikatü’l-Vüzerâ ve Zeylleri. İstanbul: Kitabevi Yay.

Baykal, Bekir Sıtkı (hzl.) (1981). Peçevi İbrahim Efendi-Peçevi Tarihi I. Ankara: KB Yay. 308.

Gökbilgin, M. Tayyib (1957). “Mehmed Paşa”. İslam Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: MEB Yay. 595-605.

Gökbilgin, M. Tayyib (1992). Kanunî Sultan Süleyman. İstanbul: MEB Yay. 188-189, 193-194.

Kurnaz, Cemâl, M. Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 915.

Mehmed Süreyyâ. (1311). Sicill-i Osmânî. C. IV. İstanbul: Matba’a-i Âmire.

Şemdeddîn Sâmî (1996). Kâmûsu’l-A’lâm. C. VI. (tıpkıbasım). Ankara: Kaşgar Neşriyat.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1983). Osmanlı Tarihi. C. 3, 1. Kısım. Ankara: TTK Yay. 42-43, 49-54.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1982). Osmanlı Tarihi. C. 3, 2. Kısım. Ankara: TTK Yay. 339.

(Beyt)

Agardı mûy-ı ser sevdâ-yı câha kalmadı hâhiş

Kapandı ser-te-ser râh-ı emel kuhsârı kar aldı

Arslan, Mehmet (hzl.) (2010). Tayyâr-zâde Atâ Osmanlı Tarihi, Târîh-i Enderûn. C. 4. İstanbul: Kitabevi Yay. 220.