Madde Detay

Bakü’de doğdu. Tam adı Anar Resul oğlu Rızayev’dir, ancak kendisi daima Anar adını kullanmaktadır. Babası Resul Rıza (1910-1981) serbest şiirleriyle Azerbaycan edebiyatında çığır açmış seçkin şairlerdendir. Annesi yine tanınmış hanım şairlerden Nigâr Refibeyli’dir (1913-1981). Azerbaycan’ın köklü ailelerinden birinin kızı olan Nigâr Hanım, iyi eğitim görmüş, iyi derecede Rusça öğrenmiş, hece vezniyle yazdığı şiirleri ve tercümeleri ile tanınmıştır. Anar’ın annesi Nigar Refibeyli ve babası Resul Rıza her ikisi de Azerbaycan halkının gönlünde taht kurmuş aydınlardandır.

Anar, eğitim hayatına şimdiki adı Bülbül olan musiki okulunda başladı. 1945 yılında girdiği bu okulu 1955 yılında iyi bir dereceyle bitirdi. Anar on yıllık musiki okulunu tamamladıktan sonra 1955’te Azerbaycan Devlet Üniversitesine girdi. Bu üniversitenin Filoloji Fakültesinden 1960 yılında mezun oldu.

Anar’ın sanatçılığını besleyen müzik ve dil eğitiminin ardından yazar başka bir alana kayarak kendisini radyo televizyon alanında geliştirme gayreti içine girdi. Anar, Devlet Radyo ve Televizyon Kurumundaki bir yıllık editörlük tecrübesinden sonra sanatçı kimliğine başka bir soluk getirecek olan ve başarılı eserlere imza atacağı sinema sanatıyla ilgilendi. Bu amaçla 1962-1964 yılları arasında Moskova’daki sinemanın senaristlik ve rejisörlük dallarında eğitim gördü. Bu eğitiminin ardından Devlet Radyo ve Televizyon Kurumundaki editörlük görevine baş editör olarak devam etti. Radyoda çalışırken hazırladığı Akşam Görüşleri, Tercüme Saati, Sesler Müzesi gibi programları bu alandaki tecrübesinin ürünleri oldu. Anar daha sonra 1970-1972 yılları arasında Bakü’de ve Moskova’da gördüğü eğitimin ardından sinema rejisörlüğü diploması da aldı. Üzeyir Ömrü ve Gam Penceresi Anar’ın rejisörlüğünü yaptığı filmler oldu.

Anar edebî yaratıcılığını sosyal ve siyasî faaliyetleriyle uzlaştırabilmiş ender şahsiyetlerden biridir. O, hem Sovyet devrinde hem de bağımsız Azerbaycan Devleti kurulduktan sonraki yıllarda bütün sanatçılık faaliyetlerinde halkının millî ve manevî değerlerine hizmet etmeyi amaçladı.

Yazar 1964 yılında Yazarlar Birliğinin, ayrıca Sinemacılar, Gazeteciler ve Tiyatrocular Birliğinin üyesi oldu. 1968-1987 yılları arasında Gobustan adlı sanat dergisinin editörü oldu. Azerbaycan Tiyatro Cemiyeti başkan yardımcılığı (1976-1988), Asya ve Afrika Ülkeleri ile Dayanışma Komitesinin başkanlığı (1983 yılından beri), Azerbaycan-Türkiye Dostluk Cemiyeti başkanlığı (1993’ten beri) ve Azerbaycan Edebiyat ve Güzel Sanatlar Ansiklopedisinin baş editörlüğü görevlerinde bulundu.

1987’de Azerbaycan Yazarlar Birliği İdare Heyetinin Birinci Katibi oldu, 1991 yılındaki 9. kurultayda ise Yazarlar Birliği Başkanı seçildi. Anar günümüzde de Azerbaycan Yazarlar Birliğinin başkanlığını sürdürmektedir.

Anar’ın Azerbaycan Yazarlar Birliğinin faaliyetlerinin geliştirilmesine büyük katkıları oldu. Teşkilatın bünyesinde Tercüme ve Edebî Alâkalar Merkezi kuruldu. Dede Korkut Ansiklopedisi hazırlandı. Gobustan sanat dergisi Yazarlar Birliğinin yayın organı durumuna getirildi. Bunun dışında diğer ülkelerin yazarlar birlikleriyle geliştirilen ilişkiler, imzalanan anlaşmalar da Anar’ın başkanlığı döneminde Azerbaycan Yazarlar Birliğinin büyüyüp gelişmesi yolundaki çalışmalardandır.

Yazar 1993’te Türkiye’de Mimar Sinan Üniversitesinin Fen-Edebiyat Fakültesinde misafir öğretim üyesi olarak çalıştı. Burada Azerbaycan Edebiyatı dersleri verdi. Türkiye’de bulunduğu yedi ay süresince Türkiye’nin büyük gazetelerinde sanatçıyla yapılmış röportajlar yayımlandı, kendisi çeşitli toplantılara katıldı, Karabağ probleminin Türkiye’de daha net anlaşılmasına çalıştı. Böylece Anar, Azerbaycan edebiyatı ve medeniyetinin tanınması yolunda duyarlı sanatçı kimliğiyle üzerine düşeni, diğer memleketlerde olduğu gibi kardeş ülke Türkiye’de de layıkıyla yerine getirdi.

1999 yılında İlimler Akademisinin Nesimî Dilcilik Enstitüsü Anar’a “filoloji ilimleri doktoru” fahri unvanını verdi. Sanatçı Azerbaycan edebiyatına hizmetlerinden dolayı “İstiklal Madalyası” ile ödüllendirildi.

Anar, hikâye ve romanları yanında tiyatro eserleri, senaryoları, denemeleri ve tenkit makaleleri ile tanınan çok yönlü bir yazardır. O, şair bir anne babanın çocuğu olarak doğrudan entelektüel bir çevrenin içinde yetişmiştir. Çocukluğundan itibaren başta Nazım Hikmet olmak üzere güçlü şair ve yazarların bulunduğu bir çevrede genel olarak sanata ve özelde ise edebiyata duyarlı olarak büyümüştür. Gördüğü iyi eğitim sayesinde Azerbaycan edebiyatını olduğu kadar, Rus ve Batı edebiyatlarını da tanıma imkânı bulmuştur.

Anar, Azerbaycan edebiyatında 1960’lılar olarak kendilerinden söz ettiren bir edebî kuşak içerisinde sanatsal faaliyetlerine başladı. İlk edebî yazısı Azerbaycan dergisinde yayımlanan Geçen Yılın Son Gecesi ile Bayram Hasretinde (1960) adlı hikâyelerdir (Atay 2008: 32).

Anar, Türkiye’de en çok tanınan Azerbaycan yazarıdır. Vestiyerde Çalışan Kadının Anlattıkları adlı hikâyesi (Asgılıgda İşleyen Gadının Söhbeti) Kardaş Edebiyatlar’da (6. sayı 1983) ile Tanıtım dergilerinde (112. sayı, Kasım 1988, aktaran Cumhur Turan, Vestiyerde Çalışan Kadının Sohbeti adıyla), yayımlanmıştır. İyi Padişahın Masalı (Yahşı Padşahın Nağılı) adlı hikâyesi Kardaş Edebiyatlar’da (12. sayı, 1985, aktaran Hayati Develi) yayımlanmıştır. Ben Sen O ve Telefon hikâyesi ise Yusuf Gedikli tarafından neşredilen Dost Elinden Gelen Turna (Çağdaş Azerbaycan Hikâyeleri Antolojisi) adlı eserde (İstanbul, 1987) yer almıştır (Anar 1995: 7).

Anar’ın Türkiye’de yayımlanan eserlerinden biri Dede Korkut adlı eseridir. Eser, Dede Korkut destanlarının 1970-1973 yılları arasında Bakü-Moskova-Bakü’de kaleme alınan çağdaş yorumudur (Anar 1999: 5).

Anar konularını çağdaş Azerbaycan toplumundan almakla birlikte, millî olandan beşerî olana ulaşmayı başarabilmiş çok yönlü bir yazardır. Anar’ın hikâye ve romanları şehir hayatı içinde yalnızlaşan “küçük insan”ın iç dünyasına açılan kapılardır (Atay 2008: 32). Onun içinde yetiştiği ortam nedeniyle eserlerinde daha çok şehir ve şehirli insanların hikâyeleri söz konusudur. Eserleri genellikle şehirli insanın toplumsal ve ruhsal ilişkileri üzerine kurulmuştur. Türkiye Türkçesine Beş Katlı Evin Altıncı Katı olarak aktarılan romanı da yazarın toplumsal ruhsal bir romandır. Söz konusu roman Azerbaycan edebiyatında seçkin bir yere sahiptir (Anar 1995: 7-8).

Anar, inceliklerle dolu akıcı üslupla yazdığı hikâyelerinde insanı ustalıkla işlemiştir. Bireyin iç dünyasına ait ayrıntıları bütün açıklığıyla gözler önüne sermiştir. Dili kullanmada ustadır. Kelimeleri kuyumcu titizliğiyle seçer. Hayatın içinden çıkmış izlenimi veren canlı karakterleriyle, insan ve mekân tasvirlerindeki ustalığıyla sıradan olayları olağanüstü güzelliklere taşımayı bilir (Anar 2005: 10). Sinemayla da yakından ilgili bir yazardır. Yaklaşık on senaryo yazmış, üç film yönetmiştir. Senaryosunu yazdığı filmlerden Dede Korkut Türkiye’de de gösterilmiştir. Filmlerinin ikisi Azerbaycan’ın ünlü bestekârı Üzeyir Hacıbeyli’nin hayatını anlatan Üzeyir’in Ömrü ile ünlü yazar Celil Memmedguluzade’nin hayatını anlatan Gam Penceresi’dir.

Daha çok hikâye ve romanlarıyla tanınan Anar’ın yazdığı şiirler de bulunmaktadır. Bu şiirlerden bazıları Emin Sabitoğlu, Hayam Mirzazade, Cavanşir Kuliyev gibi bestekarlar tarafından bestelenmiştir.

Günümüzde Anar’ın Türkiye’de, İran’da, Almanya’da, İsviçre’de, Polonya’da, Çekoslovakya’da, Macaristan’da, Bulgaristan’da, Estonya’da, Gürcistan’da, Kazakistan’da, Özbekistan’da ve Tacikistan’da yayımlanmış kitaplarının sayısı elliyi aşmaktadır.

Yazarın kendi çevirileri de vardır. Sanatçı, dünya edebiyatının önde gelen isimlerinden tercümeler de yaptı. Mesela 1913’te Nobel edebiyat ödülünü alan Hintli yazar Rabindranath Tagor’un Bahçıvan eserini (Araz Dadaşzadeyle birlikte) Rusçadan Azerbaycan Türkçesine çevirdi. Bunun yanı sıra Shakespeare’in Fırtına ve Bertolt Brecht’in Gelileo Galiley piyeslerini tercüme etti. Ayrıca A. Blok’un, Vladimir Mayakovski’nin, S. Yesenin’in, Boris Leonidoviç Pasternak’ın şiirlerinden yaptığı tercümeler de vardır.

Anar’ın sanat anlayışına göre sanatçı sorumlu bir şahsiyettir. O, kendine, halkına ve yazıp yarattıklarına karşı sorumludur. Anar, her ne kadar sanatçının kendi “ben”ini anlatması, kendi söyleyecek sözlerini söylemesi gerektiğini düşünürse de aslında ona göre bu söz konusu “ben’in içine süzülmüş bir toplum ve bir “biz” mevcuttur. Anar’a göre sanatçı da eserlerinde kendi süzgecinden geçen “biz”i yansıtır. (Atay 2008: 38)

Anar’ın sanatçılığında dikkat çeken özelliklerden biri onun bir eserden diğerine değişme, yenileşme, üslûbuna farklı bir şeyler katma arzusudur. Bu bakımdan Anar, kendini tekrardan kaçınan bir sanatçıdır. Bu sebeple o kendi yaratıcılığında devamlı kendini geliştirme gayreti içindedir. Eserleriyle Azerbaycan edebiyatına daima yeni bir şeyler katma ve öncülük yapma çabasındadır (Atay 2008: 40).

Anar’ın sanat anlayışının temelini onun yaşamı ve insanları anlamak meselesi oluşturmaktadır. Anar eserlerinde okuyucuya bakmak ve görmek arasındaki farkı hissettirir. Hayatın sade, dikkat çekmeyen kapıları ardında ard arda açılacak birçok kapı olduğunu gösterir. Yargılamayan, taraf tutmayan adımlarıyla yaşama eğilen yazar; kahramanlarını kendi gerçekliği içinde yakalamak gayretindedir. Kendi dairesine sığamayan, hayatın anlamını, dünyada varoluş sebeplerini sorgularken huzursuzluk içindeki kabuğunu kırmak, gidişatı değiştirmek isteyen kahramanlarıyla aslında insanların anlaşılamamak derdinin de ortağı olan bir yazardır (Atay 2008: 40-41).

Çok yönlü bir sanatçı olan Anar, hikâye, povest (uzun hikâye), roman, deneme, makale, inceleme yazısı, dram, piyes, sinema senaryosu, şiir gibi edebiyatın çok farklı türlerinde eser veren ve bunların her birinde başarısını ispat eden bir şahsiyettir. Anar’ın kederleri, özlemleri, aşkları, iç sorgulamaları, yalnızlığı ve toplumla çatışmalarıyla ele aldığı insandır. Dolayısıyla bu bakımdan onun eserleri millî sınırları aşmış ve evrensel olmuştur.