Madde Detay

Edirne’de doğdu. 1877’de Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Deliorman’dan Edirne’ye göçmüş Mehmet Ağa ile Şaziye Hanım’ın üçüncü erkek çocuğudur. Ailesi, göç etmelerinin ardından tüm topraklarını yitirmelerinden dolayı Edirne’de Hacı Mustafa Bey’in konağında çalışmaya başlamıştır. Babası bahçe işleriyle uğraşmış, annesi ise dikiş işlerinin yanı sıra okuma yazma bilmesinden ötürü mahallelilere dini nitelikli kitaplar okumakla meşgul olmuştur. Aydemir de okuma yazma eğitimini annesinden almıştır. İlk eğitimine Sofu İlyas Mahallesi’ndeki Taş Mektep’te başlamış, ardından Askeri Rüştiye’ye kaydolmuştur. II. Meşrutiyet’in ilan edildiği dönemde on bir yaşında bir rüştiye öğrencisidir. Rüştiye’yi bitirdikten sonra Kuleli Askeri İdadisi’ne gönderilmiş ancak babasının gözlerini kaybetmesi, annesi ve ağabeyinin ölümü üzerine babasının isteği üzerine Edirne’ye dönmüş ve Edirne Darülmuallimin'ine kaydolmuştur.

I. Dünya Savaşı yıllarında köylere giderek harman makinelerinde çalışan Aydemir, yaşının askerliğe uygun olmamasına rağmen gönüllü olarak askerliğe yazılmış; 1915’te subay namzedi olarak askere kabul edilmiş ve 1916’da Kafkas Cephesi'ne gönderilmiştir. Cephede sol ayağı kırılmış ve hastaneden çıktığında Kars’a alınmıştır. 1918’de geri çekilme emrinin ardından Edirne’ye dönmüş, Edirne’yi İtalyanların işgali altında görmesinin üzerine birtakım örgütlenmelere dahil olmuştur.

Turancılık fikrinin etkisiyle Kafkaslara yeniden dönmeyi planlayan ve 1919’da İstanbul üzerinden Bakü’ye giderek Nuha’da öğretmenliğe başlayan Aydemir, burada Turancı fikirlerini bölge halkıyla paylamış; Azeri-Ermeni çatışmalarında Nuha birliklerini kumanda etmiştir. Bu süreçte bölgedeki tanıklıklarından ötürü Turancılık düşüncesini içinde sorgulamaya başlamıştır. 30 Nisan 1920’de Kızıl Ordu’nun girmesiyle Nuha’nın düşmesinin ardından şehirdeki Bolşeviklerin mitinglerine giderek nutuklarını dinlemiş; Bakü Doğu Halkları Kurultayı’na (1920) Nuha temsilcisi olarak katılmıştır. Kurultayın ardından Nuha’ya dönerek bir süre fizik ve kimya öğretmenliği yapmıştır. Azerbaycan Kongresi’ne Nuha temsilcisi olarak katılmıştır. Kongrenin ardından değerlerini ve inançlarını daha kuvvetli olarak sorgulayan Şevket Süreyya, dönüşünde Nuha’dan ayrılmaya karar vermiş, önce Tiflis'e ardından Batum'a geçmiştir. Batum’da ilk TKF toplantısına katılmış ve burada Tatar Ali Rıza’nın evine yerleşmiştir. O sırada Nazım Hikmet ve Vâlâ Nurettin de bu evde kalmaktadır. TKF tarafından verilen görevle 1921’de Trabzon’dan Malatya’ya kadar savaşın nasıl gittiğine dair gözlemlerde bulunmuştur.

Ahmet Cevat’ın Moskova’daki Şarkiyat Enstitüsüne profesör olarak atanmasının ardından Aydemir de Nazım Hikmet, Vâlâ Nurettin ve Leman Hanım’la Moskova’ya gitmiş, burada Rusça öğrenmiş ve kamplarda aşçı çıraklığı, garsonluk vb. gibi işlerde çalışmıştır. Kampların ardından Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi'nde iki boyunca eğitim görmüş, partinin görevlendirmesiyle 1923 sonlarında Türkiye’ye dönmüş ve Barbaros Hayrettin İlkokulu'nda vekil öğretmenlik yapmıştır. Aynı zamanda TKF'de faaliyetlerini sürdürmüş ve Aydınlık’ta Marx ve Lenin üzerine yazılar yayınlamaya başlamıştır. Aydınlık’ta Sadrettin Celal ile birlikte hazırladıkları Lenin üzerine yazıları Lenin ve Leninizm adıyla 1924’te bastırmıştır. 1 Ocak 1925’te İstanbul’da toplanan TKF Kongresi'nde merkez komite üyesi olarak seçilmiştir. 21 Ocak-5 Mart 1925 aralığında işçilere yönelik yayımlanan Orak Çekiç dergisini yayımlamıştır. 1925’te İstiklal Mahkemesinde TKF yöneticileriyle birlikte yargılanmış ve on yıl hapis cezası almıştır. Afyon Cezaevi'nde tutuklu olduğu süre zarfında mahkumlara okuma yazma kursları düzenlemiştir. Muasır Türkiye’nin İktisadi İnkişaf İstikametleri adlı eserini o günlerde kaleme almıştır. 1926’da serbest kalmasının ardından TKF yayınlarından sorumlu olarak çalışmaya başlamış, bu yıllarda Şefik Hüsnü'yle yaşadıkları fikir ayrılıklarından ötürü bağlı olduğu gruptan uzaklaşmıştır. 1927’deki yargılanma sürecinde komünist teşkilatla bir bağının bulunmadığını söyleyerek beraat etmiştir.

1928’de Ankara’ya giderek Yüksek ve Teknik Öğretim Umum Müdürlüğünde muavin olarak çalışmaya başlamıştır. Türk Parasının Periyodik Dalgalanma Karakteri adlı çalışmasının ardından İktisat Meclis-i Âlisi umumi katip muavinliğine getirilmiş ve Ankara Ticaret Mektebi müdürlüğü görevini üstlenmiştir. 1929’da Ahmet Cevad Emre tarafından yayımlanan Muhit dergisinde yazılarını yayımlamaya başlamıştır. Derginin yazar kadrosunda Yakup Kadri, İsmail Hüsrev, Mehmet Şevki gibi daha sonra Kadro Hareketi’nin öncü isimleri olacak kişiler yer almaktadır. 1931’de Cihan İktisadiyatında Türkiye adlı çalışmasını yayımlamıştır. Aynı yıl Türk Ocağı genel merkezinde “İnkılap ve Kadro” adlı bir seminer vermiş, bu seminerde inkılapların sürekliliğini savunmuştur. Düzenlediği seminerle yönetici kadronun dikkatini çekmiştir. Eylül 1931’den itibaren Hakimiyet-i Milliye’de “İnkılabın İdeolojisi” başlığı altında yazıları yayımlanmaya başlamıştır.

Ocak 1932’de Kadro dergisini yayımlayan ekipte görev almış, dergide inkılabın ideolojik boyutlarıyla ilgili başyazılar kaleme almıştır. Bu dergi Aralık 1934’te 36. sayısının ardından kapanmasına karşılık Cumhuriyet tarihinde önemli bir iz bırakmıştır. Soyadı Kanunu’nun çıkmasının ardından soyadı olarak Müfide Ferit (Tek) Hanım’ın Yusuf Akçura’nın teşvikiyle yazdığı Aydemir (1917) adlı romandan etkilenerek Aydemir’i almıştır. Bu yıllarda Ankara Ticaret Mektebi müdürlüğünü yürüten Aydemir, 1936’ya kadar bu görevini sürdürmüş; 1936-1937’de Ankara Belediyesi İktisat Müdürlüğünü üstlenmiş, 1937 sonunda da İktisat Vekaleti Kontrol İşleri Müdürlüğü'ne atanmıştır. 1939’da İktisat Vekaleti Sanayi Tetkik Heyeti Başkalığına getirilmiş ve sırasıyla İaşe Müsteşarı (1942), Başbakanlık Genel Murakebe Heyeti üyesi (1942), Ekonomi Bakanlığı Tetkik Kurul Başkanlığı (1943), Başbakanlık Umumi Murakebe Heyeti üyesi (1946) olarak çalışmıştır. 1950 sonrası Demokrat Parti’nin iktidara gelmesinin ardından görevden alınmış ve Ankara Kayaş’taki kendi çiftliğine yerlemiş, bir süt fabrikasının kurulmasına öncülük etmiştir. Yaşamöyküsünü kaleme aldığı Suyu Arayan Adam’ı (1958) da burada tamamlamıştır. 1959’da DP yanlısı Ankara Telgrafı gazetesinde imzasız olarak yazılar kaleme alan yazar, 1960’dan sonra Ankara Bahçelievler'deki evinde yaşamına devam etmiştir. Bu süreçte zaman zaman Cumhuriyet’te köşe yazılarını yayımlamıştır. Yayın faaliyetlerine hız verdiği bu dönemde arka arkaya kitaplarını bastıran Aydemir’in imzasının görüldüğü bir diğer yayın organı dönemin etkin yayınlarından Yön’dür. Yazarın Yön ve devamı niteliğindeki Devrim’de yazıları yayımlanmıştır.

Aydemir, ölümüne değin yazmayı sürdürmüş; 25 Mart 1972’da yakalandığı ağır gribi atlatamayarak 79 yaşında vefat etmiş ve Ankara’da defnedilmiştir.

Resmi görevi süresince ekonomi ve iktisat konulu eserler kaleme alan Şevket Süreyya Aydemir, Hakimiyet-i Milliye, Kadro, Yön, Devrim, Cumhuriyet gibi süreli yayınlarda kaleme aldığı yazılarında inkilapların ideolojik zeminini tahlil etmiş ve bu inkılapların halka ulaşmasını sağlamayı hedeflemiştir. Özellikle 1932-34 yılları arasında yayımlanan Kadro dergisinde Kemalizm’in düşünsel temellerini oluşturmuştur. Kadro’daki fikirlerin mimarı ve hareketin önderi olarak nitelendirilen Şevket Süreyya, Kadro’nun yayınlanmasını Türk inkılâbının izahı ihtiyacına dayandırmış, ancak sadece bununla sınırlandırmayarak Ortadoğu'da, milli kurtuluş hareketlerimizin uluslararası manasının izahını da Kadro’nun yayınlanma amaçlarına dâhil etmiştir. Üç senelik yayın hayatı süresince Kadro otuz altı sayı yayınlamış, devrimin manasını ve istikametini açıklama gayreti içerisinde olmuş, bu gayret başlangıçta devrimin ileri gelenlerinin onayı ile sürdürülmüş, ancak Kadrocu görüşler destek bulmaktan ziyade gitgide artan bir muhalefet hareketiyle karşı karşıya kalmışlardır (Yüksel Gürbüz 2016: 49-52).

Aydemir, emekli olmasının ardından edebi ve düşünce ağırlıklı yazı faaliyetlerine hız vermiştir. 27 Mayıs’ın ardından Kadro’daki düşüncelerinin paralelinde bir yazınsal üretim sürecine girerek sırasıyla Toprak Uyanırsa (1962), Tek Adam (1963-1965), İkinci Adam (1966-1968), Menderes’in Dramı (1969), Enver Paşa (1970-1972), İhtilâlin Mantığı ve 27 Mayıs (1973) isimli eserlerini yayınlatmış; 1974’te Cumhuriyet gazetesinde yayınlamış olduğu yazılarını Kahramanlar Doğmalıydı isimli kitapta toplamıştır.

Suyu Arayan Adam, Aydemir’in yaşamöyküsüdür. Çocukluk ve ilk gençlik döneminin yanı sıra yaşamı boyunca aldığı kararlar doğrultusunda attığı adımların hesabını veren bir tonda devrin fikir ve politika dünyasına da ışık tutan eserde yazar, Edirne’deki günlerinden başlayarak yaşamını kronolojik bir biçimde aktarmıştır. Kendini merkeze alarak kurguladığı eserde Aydemir; Balkan Harbi’nin Trakya’da bıraktığı izleri, Moskova günlerini, Anadolu’ya hizmet için dönüşünü, Kadro Hareketi içerisindeki rolünü, bürokrat kimliğiyle devlet kademelerindeki görev yıllarını ele almıştır. Suyu Arayan Adam, otobiyografi, hatıra, itirafnâme, anı-roman türlerine dahil edilebilir. Kitap, bir ömrün hikâyesi içerisinde bir çağın tarihi, olarak değerlendirilmiştir. Türkiye’nin siyasî, ekonomik, zihniyet tarihindeki pek çok dönemeç noktasını göstermesi açısından tarih bilimine yardımcı kaynak olarak düşünülebilir. Elli yıllık uzun bir süreci içine alan kitaba “Bildungsroman” demek de mümkün olabilir. Fikir ve yaşama alanlarına bütün varlığıyla kendisini veren, hepsinin sonuçlarına katlanan, her birinde samimî, hâlis olduğuna kendisini ve okuyucuyu inandıran bu kitap, bu ikna edici niteliğiyle de dikkat çekicidir (Uğurcan 2008: 1675).

Toprak Uyanırsa, Aydemir’in görevi dolayısıyla Anadolu’da bulunduğu süre içerisinde edindiği izlenimlerden doğan ilhamla kaleme alınmış bir romandır. Verimsiz görünen Ekmeksizköy’ün insan emeğiyle dirilişini işleyen romanda bir öğretmenin toprağın ve insanın kaderini nasıl değiştirebileceği gözler önüne serilmiştir. Çocukların yanı sıra tüm köy halkını okula çekerek onların eğitimine katkıda bulunan öğretmen, köylünün zihniyetini değiştirmiş ve atıl görünen toprakların yeniden verimli hale gelmesini sağlamıştır. Yazar, Kadro’da savunduğu görüşlerini bu eserinde somutlaştırmış gibidir. Sendika faaliyetleri, ıslah planları, eğitim girişimleri, makineleşme gibi hamleler romana yansıyan düşüncenin göstergeleridir. Yazarın Kayaş’taki çiftlik girişimleri hatırlandığında Toprak Uyanırsa’da da biyografik unsurların yer aldığını söylemek mümkündür.

Aydemir, Türkiye’nin yüz yıllık tarihî-siyasî panoramasını da ortaya çıkarmak maksadından hareket ederek Enver Paşa’dan Adnan Menderes’e kadar Türk siyasal tarihine damga vurmuş kişilerin biyografilerini, belgelere ve tecrübelerine dayanarak kaleme almıştır. Yazar, ele aldığı kişiye sevgi-sempati duygusunu veya bunların aksi hatalı görme duygusunu, kişinin hangi nitelik, durum ve hareketinden edindiğini bazen kapalı, çoğunlukla açık şekilde ifşa etmiştir (Uğurcan 2008: 1682-1683). On ciltlik bir külliyatı oluşturan bu biyografilerde, Şevket Süreyya’nın ele aldığı isimlere göre değişen bir yaklaşımı benimsediği de söylenebilir. Örneğin, Enver Paşa biyografisinde anlatılan bir insanın değil bir devrin hikâyesidir. Tek Adam’da ise “insan ve toplumu birlikte” değerlendirerek “kişinin içinde kendi benliğini ve niteliğini kazandığı toplumu ve tarihsel dönemi içindeki toplumsal ve tarihsel anlamı kavramak tutkusu”nun bulunduğu (Gencer-Kasalak 2017: 408) görülmektedir. Yazarın söz konusu türdeki eserlerinden en bilineni üç ciltlik Tek Adam, Mustafa Kemal Atatürk’ün biyografileri arasında en dikkate değer olanlarındandır. Atatürk’ün yaşamını büyük bir devrimci portresi içerisinde doğumundan ölümüne değin kronolojik olarak ele alan bu eserde, yazar tarihçi perspektifiyle romancı üslûbunu harmanlamıştır.

Yazar; ele aldığı kişilerin hayatlarını, Türkiye’nin tarihî, siyasî, sosyal panoramasıyla birlikte aktararak siyasal ve sosyal gelişmelerin siyaset adamları üzerindeki etkilerini incelemiş, bu kişilerin psikolojilerini de bu zeminde aktarmıştır.