Madde Detay
Fikret Adil
Kuloğlu, Bir İstanbullu, Kamertan, Kemertan, fa
(d. 7 Ocak 1901 / ö. 5 Haziran 1973)
Gazeteci, Yazar, Çevirmen, Sanat Eleştirmeni
(Yeni Edebiyat / 20. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4
Tam adı Fikret Adil
Kamertan'dır. İstanbul Çengelköy’de 7 Ocak 1901 tarihinde doğmuştur. Babası,
askerî hekim, operatör Mahmut Adil Bey’dir (1871-1938). Mahmut Adil Bey,
edebiyatla ilgili bir kimseydi ve Tevfik Fikret’in hayranlarındandı. Bir oğlu
olunca ona Fikret adını vermiştir. Babası mesleğiyle ilgili bazı çeviriler
yapmıştır. Asepsi ve antisepsiyle ilgili ilk eser onun çevirisidir. Baha
Toven’le birlikte Allan Kardec’ten ispritizmayla ilgili bir kitap da
çevirmiştir. Arap harflerinin bırakılıp Latin harflerinin kabulü sırasında Türk
grameri üzerine araştırma ve denemesi vardır. Fikret Adil, 1934’te Soyadı
Kanunu çıktığı zaman, kendi adıyla oldukça geniş bir ün yapmış olduğundan,
yazılarında gene Fikret Adil adını korumuş, babasının soyadını kullanmamıştır.
Ancak çeşitli takma adlarla yazılar yazmış, birçok yazısında da "fa"
kısaltmasını kullanmıştır (Adil 2017: 8). Bunun yanı sıra "Bir
İstanbullu", "Kuloğlu", "Kamertan", "Kemertan"
imzalarını da kullanmıştır (İstanbul Ansiklopedisi 2000: 103).
Fikret Adil ilk ve
ortaöğrenimini Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nde yaptı (1912-1918). Ancak
Birinci Dünya Savaşı çıkınca, son sınıflar kapandığından okulu bitiremedi;
basın hayatına atıldı. İlk yazıları bir amatör olarak Şebab dergisi ile
Payitaht gazetesinde çıktı. Daha sonra, bir yandan Alay, Zümrüdü Anka gibi
mizah dergilerinde yazılar yayımlarken, Şirketi Hayriye ve Düyunu Umumiye’de
görev aldı. Fikret Adil 1908’de pek küçük yaşta annesini kaybetmişti. Babası da
Dokuzuncu Kolordu başhekimliğiyle savaş yılları boyunca Yemen’de kalmıştı.
Bütün yük onun omuzlarında idi. O zamanlar, bugünkü gibi basın hayatı bir
ailenin geçimini tamamıyla sağlayamadığından ek görevlerde çalışmak zorunluluğu
vardı. Müskirat Umum Müdürlüğü’nde, Muhtelit Mübadele Komisyonu’nda ek görevler
almıştır. Askerlik görevi 1921-23 yıllarına rastlar. Bütün çocukluğu ve ilk
gençliği Eyüp Sultan’da geçmiştir.
Fikret Adil 1922’de
profesyonel olarak Vakit gazetesinde işe başladı. Daha sonra Tanin, Akşam,
Milliyet gazetelerinde ve son ikisinin Fransızca baskılarında çalıştı. O
sıralarda ayrıca Cumhuriyet gazetesiyle beraber üç gazetenin Fransızca
baskıları yapılıyordu. Fikret Adil’in çalıştığı gündelik gazeteler, sırasıyla:
Cumhuriyet, Son Posta, Politika, İkdam, Son Telgraf, Ulus, Zafer, Haber, Tan,
Yeni İstanbul ve Son Havadis’tir. Kendi başına Artist adlı haftalık resimli bir
sanat dergisi de çıkarmış olan Fikret Adil’in yazılarını yayımladığı dergiler
de şunlardır: Hareket, Yeni Adam, Ağaç, S.E.S., Aydede, Yeditepe, Akis ve
Meydan. Bu yayın organlarında haber, fıkra, hikâye, telif ve çeviri roman,
röportaj, sanat kronikleri yazmıştır. Anadolu Ajansı’nda, İkinci Dünya
Savaşı’nda Amerikan Haberler Bürosu’nda çalışmış, TASS ile Stefani ajanslarında
çevirmen olarak görev almıştır. En son görevi Türkiye İş Bankası Yayın
Danışmanlığı olmuştur. Emekli olduktan sonra bir süre Akbank’ta da bu görevi
sürdürmüştür.
Gazeteci olarak 1927’den
itibaren ve sırasıyla Macaristan, Yunanistan, Kıbrıs, İtalya, Tunus, Cezayir,
Fas, Libya, Mısır, Lübnan, Suriye, İngiltere, Hindistan, Hollanda, Pakistan’a
gitmiş, gezi izlenimlerini yayımlamıştır (Adil 2017: 8). Bir Charlie Chaplin
incelemesi olan ilk telif eserini 1931’de yazmıştır. Türkiye’de sinema üzerine
eleştiri yazıları yayımlayan ilk yazar olan Fikret Adil, Cumhuriyet’in onuncu
yıldönümünde Türkiye’ye davet edilen Sergey Yutkeviç ve Lev Oskaroviç Arnstam
ile Ankara, Türkiye’nin Kalbi (1934) adlı bir belgesel filme imza atmıştır
(İstanbul Ansiklopedisi 2000: 103).
Sanat yazılarını Ağaç,
Ses (1936-1942), Yücel ve özellikle Yeditepe dergilerinde (1950-1970) yayımladı
(Kurdakul 1973: 12-13). Meydan dergisinde resim ve sinema kronikleri yaptı.
Gazete yazıları çoğunlukla şiir, öykü, müzik, resim, tiyatro, heykel gibi
edebiyat ve sanatın ön planda tutulduğu konulardan ve bunların eleştirilerinden
oluşmaktadır. Bazı çeviri ve uyarlamaları Şehir Tiyatroları ve Devlet
Tiyatroları’nda sahnelendi (Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi
1985). Sanat Dostları Derneği ile P.E.N.'in Türkiye kolu kuruculuğunu yaptı.
Daha çok gazetelerde çıkan sanat yazıları, röportajlar ve hikâyeleri ile
tanındı. Evi uzun yıllar sanatçıların toplanığı tartıştığı bir mahfel hüviyetini
gösterdi (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi 1977: 38).
Fikret Adil, 1933 yılı
Eylül ayında, Cihangir’deki Yavuz Apartmanı’nın beşinci katında, ressam Zeki
Faik İzer’in evinde, beş ressam ve bir heykeltıraşın oluşturduğu D Grubu’nun da
şahididir. Yaşadıklarını kaleme alarak bu tarihî olayı kayda geçirdi: D Grubu
ve Türkiye’de Resim (1947) (İstanbul Ansiklopedisi 2000: 103). Yakalandığı
Parkinson hastalığının tedavisi için gittiği İsviçre’de öldü. İstanbul Eyüp
Mezarlığı’nda gömülüdür (İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi 1982: 273).
Yazarın Semih Lütfi’nin
Suhûlet Kütüphanesi tarafından 1933 yılında basılan Asmalımescit 74 isimli kitabı çok ses getirdi. 2000’li yılların
başında, Fikret Adil’in kitapları İletişim Yayınları tarafından “İstanbul”
serisi içerisinde basıldı. 2015 yılında ise Sel Yayıncılık, yazarın
kitaplarının yeniden baskılarını “Fikret Adil Kitaplığı” serisi altında
okuyucuyla buluşturdu (http://postdergi.com/istanbulda-bir-bohem-fikret-adil/
Uysal, 2019).
Yapıtlarından
Asmalımescit 74 (1933) kitaba adını
veren sokağa yakın bir yerde 1930'larda bir grup sanatçının sürdürdüğü bohem
yaşayışını canlandırır. Bu yıllarda, farklı sanat alanlarında çalışmaları
bulunan sanatçılar, birbirine zıt dünya görüşlerine sahip olanlar da dâhil
olmak üzere, Fikret Adil’in insanı büyüleyen sohbetinin etrafında
toplanmaktadırlar. Fikret Adil’in dost meclisleri meşhurdur. Kişiler arasında
ressam İbrahim Çallı, şair Necip Fazıl Kısakürek, yazar Peyami Safa, tamburi
Mesut Cemil, gazeteci Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu gibi gerçek kişiler,
yabancı gazeteci ve kadın sahne sanatçıları yer alır. Alyon Sokağı köşesindeki
ayak meyhanesi, köprübaşındaki seyyar pilavcı, sanatçıların gidip geldiği
Petrograd, Gardenbar, Tokatlıyan, Meserret, Beyoğlu'ndaki barlar, randevuevleri
kitapta geçen dönemin yaşamına ilişkin mekânlar arasındadır. Asmalımescit,
dönemin kültür-sanat çevrelerinin buluşma noktası olarak karşımıza çıkar
(Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 1993: 79). Pera ve Galata'yı iki ayrı
kutup kabul edersek, Asmalımescit Sokak üstlendiği misyon nedeniyle üçüncü bir
kutuptu desek yeridir. Fikret Adil'in Beyoğlu'ndaki bohem hayatını anlattığı
Asmalımescit 74 adlı kitabının ismini aldığı 74 numaranın da çok özel bir yeri
vardır. 1930’lu yıllardan itibaren uzun bir zaman boyunca sanat çevreleri
tarafından sevilen bir sanat mekânı olan Asmalımescit’in günümüzde aynı işlevi
sürdürdüğünü söylemek pek de mümkün görünmüyor.
Yazarın İntermezzo (1930) kitabı Yunan aktörü Giorgos
(Yorgos) Pappas ile İstanbullu Yahudi
kızı Tina'nın aşk serüvenini anlatır. Pappas'ın annesi Yunanlı kadın şair,
İstanbul doğumlu Theoni Drakopoulou (1885, İstanbul-1968, Atina)'dur.
İntermezzo (Bohem Hayatı) kitabının
ön sözü, Fikret Adil’in sadık dostu,
yayıncısı ve bohem hayatının şahitleri arasında olan Hüsamettin Bozok
tarafından kaleme alınmıştır. Bu ön söz, okuyucu için çok kıymetlidir çünkü
metni okuduktan sonra, kitabı okumaya devam ederken artık bizler de Fikret
Adil’in masasına konuk oluyoruz. Aynı zamanda bu çalışmada da adı geçen ön
sözden çok yararlanılmıştır. İntermezzo’da Yunanlı bir tiyatrocu ile zengin Yahudi bir ailenin genç kızları Tina
arasındaki tutkulu ve kabullenilmeyen aşkın izdüşümleriyle karşılaşıyoruz.
Pappas, her ortamda kadınların ilgisini çeken ve dikkatleri üzerine toplayan
yakışıklı bir tiyatrocu, Tina ise ailesi tarafından 'iyi yetiştirilmiş' bir
genç kadındır. Dolayısıyla ailenin gözünde Tina’nın böyle çapkın ve uçarı bir erkekle birlikte olması söz
konusu değildir. Pappas ve Tina, İstanbul’da mutluluklarını inşa
edemeyeceklerini anlayınca arkadaşlarının yardımıyla Atina’ya kaçarlar.
Tina’nın babası da çok kıymet verdiği kızını geri dönmeye ikna etmek için
peşlerinden Atina’ya gider. Pappas ve arkadaşları, Tina’yı kurtarmak için bir plan yapar ancak sonuç hiç de
okuyucunun umduğu gibi olmaz. Kitap, Pappas’ın okuyucuya sürpriz olan kararıyla
son buluyor. Anlatı boyunca Pappas ve genç sevgilisi Tina’nın hikâyesini
okurken aslında asıl tanıklık ettiğimiz dönemin sanat çevresinin arasındaki
ilişkiler, bu ilişkilerin kurulduğu mekânlar, sahneler, toplumun sanatçıya
bakışıdır. Tüm bunlar derin analizler ve betimlemelerle okuyucuya sunulmaz
ancak o dönemle ilgili bilgi edinmek isteyen meraklı okuyucular için bir izlek
oluşturduğu söylenebilir.
Beyaz Yollar Mavi Deniz (1950) kitabı gezi notlarından oluşur.
Ölümünden sonra kitaplaştırılan Avare Gençlik-Gardenbar Geceleri (1990) ile Deli Saraylı'da da (1963) İstanbul yaşamından kesitler yer
alır (Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 1993: 79). Fikret Adil’in gazete ve
dergi sayfalarında kalmış elli kadar çeviri romanından bazıları Aşk Arayan Adam
(Pitigrilli), İngiltere Mektupları (Karel Çapek), David Golder (İréne
Nemirovski), Avrupa Anonim Şirketi (İlya Ehrenburg), Kıyamet Günü (Cami),
Mahmud’un Dalgası (Bernard Shaw’un Blancot Posnet adlı eserinden), Denizin
Sükûtu (Vercors) sayılabilir. Gazete sayfalarında kalmış röportaj ve gezi
notları ise Edebi Mülâkatlar (1928), Ölümle Karşılaşanlar, Paris (1930),
Yunanistan (1935), Kıbrıs (1952-1955), Akdeniz Çevresi İslâm Memleketleri
(1953), İngiltere (1955), Hindistan (1959), Pakistan (1961) olarak sayılabilir
(Adil 2017: 8). Kitap olarak yayımlanmamış 1961 tarihli "O Geceler"
isimli metni mevcuttur.
Bir zamanlar İstanbul’un
Pera semtinde yaşanan bohem hayatını anlatmış olan ender kişilerden biridir
Fikret Adil (İstanbul Ansiklopedisi, 2000: 103). Eserlerinde genel olarak
İstanbul ve İstanbul'un bohem hayatını, şahit olduğu kişilerin yaşantılarını
kitap karakterleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Kullandığı takma isimlerinden birisinin 'Bir İstanbullu' olması da
tesadüf değildir. İstanbul'un bohem hayatı dışında, çokça gezi yazısına da
rastlanmaktadır. Yazılarındaki dil ve söyleyiş tarzı olarak anlatıcının kendisi
olduğu görülmektedir.
Fikret Adil esas olarak
gazetecidir ve ağırlıklı olarak da gazete yazıları yazmıştır. Diğer bir ağırlık
noktasını da çeviri uğraşı oluşturmaktadır. Fikret Adil'in çalışmalarına
bakıldığında roman, anı, hikâye, gezi yazıları, sanat eleştirileri, sanat
kronikleri dâhil çok geniş bir yelpazede eserler verdiği görülmektedir.
Gazetecilik hayatından başka, ağırlıklı olarak tiyatro piyesleri çevirdiği ve
uyarlamalar yaptığı da tespit edilmiştir. Türkiye’de sinema eleştirmenliği
konusunda öncü yazar olması da dikkate değer önemli bir konudur. Bu kadar
zengin yayın çeşitliliği olması kendisinin entelektüel kişiliğine gönderme
yaparken, evinin uzun yıllar sanatçıların toplanıp tartışmaların yapıldığı bir
mahfil hüviyetini göstermesi de onun yazdığı bohem hayatını birebir yaşayarak
tanıklık ettiğinin en önemli kanıtıdır. P.E.N. Kulüb’ün Türkiye Kolu
kuruculuğunu yapmış olması, vizyoner bir kişiliğe sahip olduğunu
göstermektedir.
Edebiyattan resme geniş
bir yelpazede sanat takipçisi olan Adil, aynı zamanda kaleme aldığı eleştiri
yazılarıyla da dönemin sanatsal gelişiminde büyük rol oynamıştır. Dönemin
sanatçılarının eserlerini eleştirirken kişisel ilişkilerinden bağımsız
davrandığı, tüm bunların yanında, o yıllarda özellikle Beyoğlu ve Pera’daki
yaşantı hakkında en berrak anıları bizimle paylaştığı görülür. Okur, yazarın
kitaplarını okurken âdeta bir fotoğraf karesini inceliyormuş gibi hisseder.
Fikret Adil’den söz edilirken kullanılan 'bohem' tanımlaması, yaşadığı dönemde
onun sanatla ne kadar iç içe olduğunu kanıtlar niteliktedir. Kendisi aynı
zamanda en önemli resim koleksiyonerlerinden biridir.
Fikret Adil hakkında
yazılan yazılarda çok iyi ve vefalı, gerçek bir dost olduğu, mesleki uğraşlarından önce bahsedilmektedir. Yaşadığı dönemde
Beyoğlu çevresindeki kültür, sanat ve edebiyat üçlemesinin gelişmesine, hatta
birçok alanın oluşmasına öncülük ettiği, katkı sağladığı o dönemde yaşamış
tanıkların yazılarının dışında çalışmalarının çeşitliliği, zenginliği de bu
durumu belgelemektedir.
Kaynakça
(1977). Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Devirler/İsimler/Eserler/Terimler. C. 1. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Adil, Fikret (1982). İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: Tercüman Gazetesi Kültür Yayını.
Adil, Fikret (1993). Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı’nın Ortak Yayını.
Adil, Fikret (2000). İstanbul Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: NTV Yayınları.
Adil, Fikret (2017). Avare Gençlik & Gardenbar Geceleri. İstanbul: Say Yayınları. (Romanın giriş bölümünde, Yeditepe dergisinin sahibi Hüsamettin Bozok’un yazdığı yaşam öyküsü, derginin Ekim 1973 tarihli sayısından alınmıştır.)
Kurdakul, Şükran (1973). Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, Ankara: Bilgi Yayınevi.
http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/ataturkkitapligi/index.php [Erişim tarihi: 15 Ocak 2019].
http://katalog.tdk.gov.tr [TDK Kütüphanesi; erişim tarihi: 7 Ocak 2019].
http://postdergi.com/istanbulda-bir-bohem-fikret-adil/ Uysal, Özge [Erişim tarihi: 7 Ocak 2019, 24 Nisan 2019].
http://www.millikutuphane.gov.tr/ [Erişim
tarihi: 13 Kasım 2020]
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: FİLİZ MEHMETOĞLUYayın Tarihi: 18.07.2019Güncelleme Tarihi: 16.11.2020
Yayın Tarihi: 18.07.2019Güncelleme Tarihi: 16.11.2020
Güncelleme Tarihi: 16.11.2020
Eser Adı | Yayın evi | Basım yılı | Eser türü |
---|---|---|---|
Melo | - / İstanbul | 1930 | Çeviri |
Charlie Chaplin | ? / İstanbul | 1931 | İnceleme |
Toka | - / İstanbul | 1937 | Çeviri |
Kan Kardeşleri | - / İstanbul | 1937 | Çeviri |
Manon Lesko | İnkılap Kitabevi / İstanbul | 1938 | Çeviri |
Deli Petro | Kanaat Kitabevi / İstanbul | 1938 | Çeviri |
Dördüncü | Maarif Vekilliği Devlet Konservatuarı / Ankara | 1940 | Çeviri |
Bir İhtisas Meselesi | - / İstanbul | 1940 | Çeviri |
Söz Müdafaanın | İnsel Kitabevi / İstanbul | 1948 | Çeviri |
Bir Başka Adam | ? / ? | 1948 | Çeviri |
Sandalyeler /Ders | Kent / İstanbul | 1962 | Çeviri |
Gergedan | Ataç Kitabevi / İstanbul | 1963 | Çeviri |
Deli Saraylı | Yeditepe / İstanbul | 1963 | Çeviri |
Kıral Ölüyor | Ataç Kitabevi / İstanbul | 1964 | Çeviri |
Gog I-II | Türkiye İş Bankası / Ankara | 1966 | Çeviri |
Deli Saraylı | İletişim / İstanbul | 1993 | Tiyatro |
Asmalımescit 74 | Sel / İstanbul | 2015 | Hikâye |
İntermezzo | Sel / İstanbul | 2015 | Hikâye |
Avare Gençlik & Gardenbar Geceleri | Sel / İstanbul | 2017 | Roman |
Beyaz Yollar Mavi Deniz | Sel / İstanbul | 2018 | Gezi Yazısı |
Edebiyat ve Sanatla İlgili Çeşitli Yazılar | - / - | - | Çeviri |
İlişkili Maddeler
Sn. | Madde Adı | D.Tarihi / Ö.Tarihi | Benzerlik | İncele |
---|---|---|---|---|
1 | Ziya Hanhan | d. 27 Mayıs 1906 - ö. 26 Temmuz 1977 | Doğum Yeri | Görüntüle |
2 | Mehmet Ali Ulvi | d. 1865 - ö. 16 Ekim 1922 | Doğum Yeri | Görüntüle |
3 | Serpil Tuncer | d. 8 Ocak 1972 - ö. ? | Doğum Yeri | Görüntüle |
4 | FEVZİ, Hüseyin Fevzi Ersoy | d. 1901 - ö. 1990 | Doğum Yılı | Görüntüle |
5 | Ahmet Hamdi Tanpınar | d. 23 Haziran 1901 - ö. 24 Ocak 1962 | Doğum Yılı | Görüntüle |
6 | RÜSTEM HELİLOV | d. 1901 - ö. ? | Doğum Yılı | Görüntüle |
7 | Galip Naşit Arı | d. 1907 - ö. 10 Kasım 1973 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
8 | Emin Faik Üstün | d. 1922 - ö. 12 Eylül 1973 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
9 | İ. Galip Arcan | d. 3 Kasım 1894 - ö. 8 Ağustos 1973 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
10 | Osman Arslan | d. 11 Kasım 1968 - ö. ? | Meslek | Görüntüle |
11 | Ziya Hanhan | d. 27 Mayıs 1906 - ö. 26 Temmuz 1977 | Meslek | Görüntüle |
12 | Vagif Sultanlı | d. 26 Mart 1958 - ö. ? | Meslek | Görüntüle |
13 | Neşe Yaşın | d. 12 Şubat 1959 - ö. ? | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
14 | M. Safa Karatay | d. 1912 - ö. 30 Temmuz 2008 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
15 | Sermet Sami Uysal | d. 29 Ekim 1925 - ö. 30 Mart 2016 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
16 | KULOĞLU, Mustafa Süleyman | d. ? - ö. ? | Madde Adı | Görüntüle |
17 | RÂŞİD, Râşid Ali Efendi, İstanbullu | d. ? - ö. 1894 | Madde Adı | Görüntüle |
18 | Mehmet Adil Oymak | d. 1950 - ö. ? | Madde Adı | Görüntüle |