Madde Detay

Samed Behrengî, 1938'de İran’ın batı bölgesindeki Doğu Azerbaycan eyaletinin baş şehri kabul edilen Tebriz’in kenar mahallelerinden biri olan Çerendab mahallesinde yoksul bir ailenin oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Azerbaycan Türkü olan Behrengî, ilkokulu bitirdikten sonra sırasıyla Debîristân-i Terbiyet ve Dânişserâ-yi Âlî adlı öğretmen okullarında okur. Yaklaşık on yıl İran sınırları içindeki Azerbaycan bölgesinde Mamkan, Gogan, Ahircan gibi köy okullarında öğretmenlik yapan Behrengî, bu dönemde Tebriz Edebiyat Fakültesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde gece derslerine katılmıştır. Samed Behrengî, öğretmenlik yaptığı dönemde İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin ana dil, kültür, eğitim gibi meselelerdeki problemlerine yönelmiş, İran Azerbaycanı’nın özellikle Tebriz ve çevresiyle birçok bölgesinde masal, bilmece başta olmak üzere derlemeler yaparak Azerbaycan Türklerinin kültürünü korumaya ve yaşatmaya çabalamıştır. Behrengî, 1968 yılında vefat etmiştir. Aras Nehri’nin Humarlı bölgesi yakınlarında ölü bulunan Behrengî, bir görüşe göre boğulmuş, bir diğer görüşe göre dönemin rejimiyle ters düştüğü için İran gizli servisi tarafından öldürülüp nehre atılmıştır (Baştuğ 2001: 206; Kafkasyalı 2010: 246-247).

İlk eseri Talhun’u 1964’te yayınlayan Behrengî, “Mahi Siyahi Kuçulu/Balaca Gara Balıg (Küçük KaraBalık)” adlı eserinin Avrupa’da aldığı ödüllerle dünyaca tanınır. Eserlerinde fakir köylü çocuklarının hayatlarına yer veren Behrengî onların sorunlarına çözüm bulmayı hedefler, cahil ebeveynlere ve baskıcı yönetime karşı tepkileri ve siyasi tutumu gereği sansüre maruz kalmış bir isimdir. Behrengî ölümünden sonra özellikle 70’li yıllarda Pehlevî karşıtı gruplar için bir rol model olur ve İran’ın siyasî ve kültürel hayatında etkili bir sembol isim hâline gelir. Amerikan karşıtı görüşleri, ruhban sınıfına karşı tutumu, İran’da yaşayan Türklerin İranlılarla eşit haklara sahip olması gibi hedefleriyle Behrengî örnek bir öğretmen ve fikir adamı olarak kabul edilmiştir (Behrengî 2013: 4; Baştuğ 2001: 206; Kafkasyalı 2010: 246-247; www.iranicaonline.org).

Behrengî’nin gençlik yıllarına denk gelen, Muhammed Rıza Pehlevi’nin yönetimindeki 1960-70 arası dönemde etnik azınlıklar büyük bir baskı altında kalır. Bu dönemde tüm sınırlamalar ve başta sansür olmak üzere baskılara rağmen İran Türkleri, halk bilgisi ürünleri ve özellikle çocuk edebiyatı başta olmak üzere edebiyat aracılığıyla kimlikleri üzerinde araştırmalar yapmaya, kimliklerini yaşatmaya devam eder. Bu şekilde dönemin hâkim yönetimi tarafından uygulanan güçlü sansür de kısmen aşılabilmiştir. Bu dönemde kuzeyde birçok Azerbaycan Türkü ve güneyde ise çok sayıda İran Türkü hem kendi kültürlerini hem de sol siyasi fikirleri desteklemişlerdir. Böyle bir ortamda yetişen Behrengî, eserlerinde İran’daki gelir dağılımının adaletsizliğiyle ilgili sert düşüncelerini ve değişimin şiddetle olsa dahî olması gerektiği yönündeki düşüncelerini belirtmiştir (Shaffer 2008: 69).

Döneminin sorunlarıyla ve mensup olduğu halkın, yani Tebriz’de yaşayan Türklerin sıkıntılarıyla yakından ilgilenen ve bu problemler hakkında bilgi sahibi olan Behrengî, Türk çocuklarını doğru şekilde yetiştirmenin ve onlara doğru mesajlar iletmenin önemini fark eder ve eserlerini çocuklara hitap edecek şekilde masal olarak veya masal formunda kaleme alır. Dâhil olduğu topluluğun sorunlarına uzak kalmayan bir aydın olarak Behrengî; çocuklara, onları hayata hazırlayacak ve mevcut sorunları hem yaşadıkları dönemde çözecek hem de geleceğe dönük çözümleri onlara sağlayacak mesajları eserleri yoluyla iletmeye çalışmış, didaktik bir yöntemin başarılı olamayacağını düşünüp bu iletim işlemini bir edebi estetik mesafe ile örtük yoldan yapmayı hedeflemiştir (Sarpkaya 2019: 71).

Behrengî’nin eserlerinde ele aldığı Deli Dumrul, Keloğlan ve Köroğlu tipleri, Türk halkı arasında sevilen kahramanlardır. Behrengî, bazı dönemlerde bazı Türk dünyası aydınlarının içinde bulunduğu bir duruma düşerek yaşadığı dönemin baskı rejimine karşı halkına çözüm yolları ararken çareyi sosyalist yaklaşımlarda bulmuştur ve halk kültürünü bilen ve halkının ideolojik yapılanmasının ve refaha ulaşmasının yolunun halk kültüründen geçtiğini düşünen bir aydın olarak gelenekte yer alan metinlerle şahsî fikirlerini buluşturmuştur (Sarpkaya 2016: 223).

Behrengî, İran’ın Tebriz şehrinde doğmuş, büyümüş, vefat etmiş ve bugün mezarı hâlen Tebriz’de bulunan bir Türk aydınıdır, kısa yaşamında Azerbaycan’ın köy okullarında öğretmenlik yaparak bölgedeki Azerbaycan Türkü çocuklara Türkçe ve Türk kültürü üzerine etki etmeye çabalamıştır. Yakın arkadaşı Bihruz Dehkanî ile birlikte yaptığı masal derlemelerini yasaklardan dolayı ilk başta Farsça yayınlasa da daha sonra bu eser ana dilinde yayınlanmıştır ve İran Türklerinin masal çalışmaları bakımından ilk ve en önemli eserlerden biri kabul edilmektedir. Behrengî, masallar dışında Azerbaycan Türklerine ait birçok halk bilgisi ürünüyle ilgili derlemeler yapıp yayınlamıştır. Ayrıca çeşitli gazete ve dergilerde, takma adlarla yazılar yazarak dönemin rejimini eleştirmiş ve Azerbaycan Türklerinin siyasi durumu, eğitimi, ana dil problemi gibi konularda düşüncelerini dile getirerek bir fikir adamına dönüşmüştür. En önemli eseri olan Küçük Kara Balık, tüm dünyada tanınmıştır ve Türkiye Türkçesi başta olmak üzere birçok dile çevrilerek Avrupa’da ödüller almış ve İran’ın çocuk edebiyatının en temel eserlerinden biri durumuna gelmiştir. Eserlerini dönemin baskılarından ötürü Farsça yayınlamak zorunda kalmıştır. Geçmişten günümüze Farsça ve Azerbaycan Türkçesi çok sayıda yayını mevcuttur. Türkçeye de çevrilen Bir Şeftali Bin Şeftali, Mandalina Kabuğu, Biri Vardı Biri Yoktu, Sevgi Masalı, Ulduz Kız’ın Kargaları, Ulduz Kız’ın Konuşan Bebeği gibi eserleriyle Behrengî, İran’ın ve Türk Dünyası edebiyatının en önemli çocuk edebiyatı yazarlarından biri konumundadır (Kurtulan 1989; Kanar 2002: 4).

Behrengî, geleneği bilen biri olarak masallardan faydalanmış ve masal yayınları yapmış, masalları düzenleyerek yayımlamış veya eserlerini masal formatında şekillendirmiş, bu süreçte de Türk kültüründen aldığı Köroğlu, Keloğlan, Deli Dumrul gibi unsurları eserlerinde kullanmıştır (Sarpkaya 2016).

Günümüzde İran Azerbaycanı’nda masal ve halk bilgisi ürünlerine dair akla ilk gelen isimlerden biri Behrengî’dir. 2016'da Tebriz’de Seçkin Sarpkaya'nın yaptığı alan araştırmasında tespit ettiği üzere masal anlatıcılarının tamamı ilk olarak Behrengî’nin ismini anmaktadırlar ve hepsi Behrengî’yi okumuşlardır. Bunun yanında kitapçılarda ve sahaflarda Türk masal kitabı konusu açıldığında akla ilk gelen isim Behrengî’dir. Behrengî, İran Türklerinin âşık edebiyatında da kendisine yer bulmuştur. Tebrizli Âşık Abbas Hazretî’nin çeşitli sebeplerle yayımlayamadığı kitabında yer alan “Gelmedi” redifli şiiri, Tebrizli Âşık Gaffar İbrahimî’nin “Yeni Deyişmeler” kitabındaki “Samed Behrengî’nin Aziz Hatırasına” (İbrahimî 2007: 261) adlı şiiri bunlara örnektir.