Madde Detay

Asıl adı Memmedova Senem Hacıkızı’dır. 1887 yılında Azerbaycan’ın kuzey batısında kurulmuş Balaken şehrinin Gülüzen köyünde doğmuştur. Bölgede Dağıstan menşeli halkların Muğal adını verdiği Türklerden Kaçaklar diye bilinen bir aileye mensuptur. Evlilik yapmamıştır. Belli bir eğitim alıp almadığı bilinmemektedir. Mezar taşında Âşık Senem yazılmış olsa da çevresinde daha çok Erkek Senem ve Haylaçı Senem lakaplarıyla tanınmıştır. Erkek elbisesi giymesi, erkekler gibi sigara içmesi, at binmesi, daha çok erkeklerin yaptığı işleri yapması gibi sebeplerle kendisine Erkek Senem denmiştir. Bir rivayete göre de Senem gençliğinde çevreden bir delikanlıya âşık olmuş, Çar’ın askerleri tarafından tutuklanan bu delikanlıyı hapisten kurtarmış, ancak evlenmeyi hayal ederken delikanlı başkası ile evlenmiştir. Bunun üzerine “erkek kendimmişim” diyen Senem o günden sonra kadın giysilerini atıp erkek kıyafeti ile dolaşmaya başlamış ve bir daha evlenmeye yanaşmamıştır (Süleymanova 2016: 88-89).

Senem, “dambır” (tanbur) eşliğinde “hayla” okumuş bir halk sanatçısıdır. Bu yönüyle yaşadığı yörede Haylaçı Senem olarak da ünlenmiştir. Azerbaycan bayatılarına Balaken yöresinde hayla denilmekte, hayla ise yörede dambırcılar tarafından okunmaktadır. Bilindiği üzere Azerbaycan sahası âşıklık geleneğinde bazı âşıklar saz eşliğinde bayatı türünde şiirler de söylemişlerdir. Senem, âşıklık geleneğinin temel türlerinde şiirler söylememiş ve saz çalmamıştır. Müzik âleti olarak çaldığı tanbur eşliğinde irticalen hayla/bayatı okumuştur. Bu yönüyle Azerbaycan sahasının klasik âşıklarından farklı bir yerdedir. Bununla birlikte Senem 1928 yılında düzenlenen I. Âşıklar Kurultayı’na tek kadın iştirakçi olarak katılmıştır. Leman Süleymanova’nın bölgede Senem’i hatırlayanlardan derlediği anılara göre Senem diğer âşıklarla atışmalar yapmıştır. Bu rivayetlerde Senem’in Tovuzlu Âşık Hüseyn Bozalkanlı ile dört gün dört gece atıştıkları ve berabere kaldıkları anlatılmaktadır. Yine rivayetlere göre Senem, adı belirtilmeyen bir âşıkla atışmış, bu âşık meydanı terk ederek kaçmıştır. Bu atışmalardan günümüze yalnızca vakaların özü intikal edebilmiştir. Senem’in karşılıklı deyişmelerinin tek örneği Âşık Mirze Bilal ile olan atışmasından kalmıştır. Tahire Sultan’ın verdiği bilgiye göre bunlar bir araya gelerek atışmışlar, Mirze Bilal deyişme sırasında Senem’e aşkını ilan etmiş, Senem ise aralarındaki diyaloğu dostluğa yönlendiren karşılıklar vermiştir (Süleymanova 2016: 86-95).

Dambır çalmayı ve irticalen hayla söylemeyi kimden öğrendiği bilinmeyen Senem’in bu sanatı başka birine öğretip öğretmediği de bilinmemektedir. Onun tütün işlerinde çalıştığı ve her meclise katılmayıp sanatını daha çok tütün sahalarında icra ettiği rivayet edilmektedir. Senem 1978 yılında vefat etmiş, Gülüzen köyünde evinin yakınında bulunan köy mezarlığına defnedilmiştir. Mezar taşında Âşık Senem ifadesinin altına “Su gelir, akar gider/ Taş, kaya yıkar gider/ Dünya sergi zalıdır/ Her gelen bakar gider” şeklindeki kendi haylalarından biri kaydedilmiştir (Süleymanova 2016: 86-95).

Haylaçı Senem hakkında yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. Ömrünün son yıllarında Senem ile görüşme fırsatı da bulmuş olan Əzizə Cəfərzadə, Azərbaycanın Aşıq və Şair Qadınları (1991: 212-236) adlı çalışmasına onun 213 haylasını kaydetmiştir. Senem’in hayatı ve sanatına dair en kapsamlı çalışmayı yapmış olan Leman Süleymanova (2016: 94), Senem’den kalan haylaların bu kadarla sınırlı olamayacağını, zamanında yazıya geçirilmediği için bunların unutulmuş yahut anonimleşmiş olabileceğini belirtmektedir. Bu araştırmacılar dışında Senem hakkında Tahirə Sultan (Bayramova) tarafından Mədəni Həyat gazetesinde kısa tanıtma yazıları neşredilmiştir (2012, 2013a, 2013b). Abbasqulu Nəcəfzadə (2015: 110-115) ise Baleken yöresi tanburlarını tanıttığı yazısında, haylalarda geçen kavramlar üzerinden Senem’in çaldığı tambur hakkında değerlendirmelerde bulunmuştur.

Haylalar esas itibarıyla hazırlıksız/ irticali ve ezgili okunan kısa şiirlerdir. Yaşadığı dönemde Baleken yöresinde Senem, dambır eşliğinde özgün ve ortama uygun irticali haylalar okumuş, zaman zaman yöredeki haylaçılar-âşıklarla atışmış ve I. Âşıklar Kurultayına katılmıştır. Bu yönleri onun âşık olarak nitelendirilmesini sağlamıştır. “Çay Daşı, Çaylak Daşı”, “Garip Hava”, “Yerli Hava” gibi ezgileri güzel sesiyle icra ettiği yaşadığı yörede hâlen hatırlanmaktadır. Hatta kendi adına “Senem Havası” denilen bir ezgi ortaya çıkmıştır (Süleymanova 2016: 86-95).

Türkiye sahasındaki manilerde olduğu gibi haylalarda da mahlas bulunmaz. Birkaç örnek dışında Senem’in haylalarında da durum böyledir. Dolayısıyla Senem’in hayla külliyatını tespit etmek oldukça güçtür. Ancak Senem’in başından geçen bazı olaylara bağlı söylenmiş haylalar, bu şiirlerin ona ait olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Senem, haylalarında geleneğin biçimsel yapısına uymuştur. Haylalarda 7’li hece ölçüsünü ve aaxa şeklindeki kafiye örgüsünü kullanmıştır. Senem’in derlenmiş haylalarında işlediği konular da geleneği yansıtır. Konular çeşitlilik gösterse de ağırlıklı olarak aşk/sevda konusu ön plandadır. Bu konudaki haylalar genellikle erkek ağzından söylenmiş olmakla birlikte bazıları kız ağzından söylenmiştir. Bunların yanında “Bu yolu yürüyürem/ Kar kimi eriyirem/ Yarim senin derdinden/ Ölmürem çürüyürem” (Cəfərzadə 1991: 226) örneğinde olduğu gibi cinsiyet belirtilmeden söylenmiş haylaları da mevcuttur.