Madde Detay

Mehmet Zekeriya Sertel, 1890'da Selânik’e bağlı Usturumca’da varlıklı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Zekeriya Sertel’in asıl adı Zikri’dir. Lise yıllarında adını Mehmet Zekeriya olarak değiştirdi ve gazetecilik hayatı boyunca bu isimle anıldı. İlköğrenimini doğduğu yerde, orta öğrenimini Selanik ve Edirne’de tamamladıktan sonra bir yıl Edirne İdadisi'ne, sonra Selanik İdadisi'ne devam etti. II. Meşrutiyet’in ilan edildiği dönemde Selanik Hukuk Fakültesi'ne başladı. Osmanlı’nın Selanik’i kaybetmesi üzerine İstanbul’a göç etti. İstanbul’da Yunus Nadi’nin çıkarttığı Tasvir-i Efkar gazetesinde çalıştı. Sonra İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne girdi. 1913'te Maarif Bakanlığının eğitim için yurt dışına gönderdiği öğrenciler arasında yer aldı ve Paris Sorbonne Üniversitesinde ünlü sosyolog Emile Durkheim’in öğrencisi oldu. 1915'te ilk kadın gazetecilerimizden Sabiha Hanım’la evlendi. 1934'teki Soyadı Yasası’ndan sonra; Zekeriya Bey’in eşine “İkimizin de elimizde kalem, bu sertlik furyasında sert yazılar yazdığımıza göre, ‘Sertel’e ne dersin?”diye sorması ve eşinin onaylamasıyla Sertel soyadını aldı.

Zekeriya Sertel, Birinci Dünya Savaşı döneminde Şükrü Kaya’nın müdürlüğünü yaptığı Muhacirin Umum Müdürüğü’nde 2 yıl Aşayir (Göçmen) bölümünde çalıştı. 1919-1923 yılları arasında Columbia Üniversitesi Gazetecilik Bölümünde (Amerika) eğitim aldı. Sertel, ABD’de olduğu dönemde, New York Times gazetesinde, Mustafa Kemal hakkında baştan aşağıya yalanlarla dolu bir yazı gördü. Bunun üzerine gazeteye böyle bir hatanın nasıl yapıldığını soran bir mektup yazdı. Üzerinden henüz iki gün geçtikten sonra gazetenin başyazarları ile görüşmeye davet edildi. Kendisinden Kurtuluş Savaşı’na dair yazı istendi ve böylece New York Times’ta ilk yazısı çıktı. O yıllarda ülkedeki gazetecilik eğitimi almış sayılı gazeteciden biri olan Sertel, Amerika’da gördüğü birçok modern tekniği Türkiye’de uygulayarak Türk gazeteciliğine yeni bir anlayış getirdi ve popüler gazeteciliğin ilk temsilcilerinden oldu. Çift 1923 yılı ortalarında Türkiye’ye döndü. Mustafa Kemal Atatürk tarafından Matbuat Umum Müdürlüğüne (Basın Yayın Genel Müdürlüğü) atandı. Zekeriya Sertel’in bu görevi sadece 2 ay sürdü ancak bugün hâlâ Basın Yayın ve Genel Müdürlüğü tarafından yayımlanmaya devam eden Ayın Tarihi dergisi bu kısa zaman içinde ilk kez onun tarafından çıkarıldı.

Sertel, Resimli Hafta’daki bir yazısı sebebiyle Ankara İstiklal Mahkemesi tarafından üç yıl süreyle Sinop’a sürgün edildi. Bir buçuk yıl Sinop’ta kaldı. Yunus Nadi'yle Hayat Ansiklopedisi’ni yayımlarken Son Posta gazetesinin bir yolsuzluk haberinden dolayı tekrar hapse girdi. Bu kez de bir buçuk yıl hapis yattıktan sonra genel aftan yararlanarak hapisten çıktı. Basın özgürlüğü mücadelesinin boyun eğmez kalemi olarak ün yapan Zekeriya Sertel, üzerinde yoğunlaşan baskılar nedeniyle eşiyle birlikte 1952'de yurt dışına çıkmak zorunda kaldı ve daha sonra Türkiye’ye gelmek istese de girmesine izin verilmedi. Çeşitli Batı ve Doğu Avrupa ülkelerinde yaşamlarını sürdüren Sertel’ler, 1958'de Türkçe konuşulduğu ve Türkiye’ye yakın olduğu için Sovyet Azerbaycan’ının merkezi Bakü’ye yerleşti. Bir süre burada yaşadıktan sonra 2 Eylül 1968’de eşinin ölümünden sonra kızı Yıldız Sertel’in yanına giderek Paris’te yaşamaya başladı. 1969'da vatanında ölmek için Türkiye’ye gelen Zekeriya Sertel, Yeşilköy Havaalanı’nda bir gece bekletildikten sonra yurda girmesine izin verilmeyerek sınır dışı edildi. Sertel, yurda dönüşünün engellenmesine karşı Danıştay’da açtığı davayı kazandı. Bunun üzerine 3 Mart 1977’de 25 yıllık bir ayrılıktan sonra Türkiye’ye döndü. Kış aylarını geçirmek amacıyla kızının yanına Paris’e giden Zekeriya Sertel, 11 Mart 1980’de Paris’te vefat etti. 20 Mart’ta Parisien Thiasis Müslüman Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Türkiye basın tarihinin en önemli isimlerinden biri olan Zekeriya Sertel, tüm yaşamını demokrasi ve ifade özgürlüğü uğruna harcadı; Türkiye’nin geçirdiği çalkantılı kuruluş yılları süresince pek çok eser verdi. Sertel, gazeteciliğe 1911'de Selanik’te Yunus Nadi’nin çıkardığı, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organı Rumeli gazetesinde başladı. Mütareke yıllarında bir süre Yeni Ses adlı bir gündelik gazete çıkarttı. 1924'te Yunus Nadi'yle Cumhuriyet gazetesini kurdu. 1930’da arkadaşlarıyla Son Posta gazetesini çıkardı. 1934'te ise Halil Lütfi ve Ahmet Emin Yalman'la beraber Tan gazetesini kurdu. Nebizade Ahmet Hamdi'yle Yeni Felsefe’yi hazırladı. Sevimli Mecmua adlı çocuk mecmuasını, Resimli Hafta dergilerini çıkardı. Eşi Sabiha Sertel'le Resimli Ay dergisini çıkardı. Bu dergi, içlerinde Nazım Hikmet gibi daha sonra uluslararası üne sahip olacak genç yazarların, şairlerin çalışmalarının ilk yayımlandığı yayın organı olarak döneminde büyük dikkat çekti. 1932'de ülkenin ilk ansiklopedisi olan Hayat Ansiklopedisi’ni hazırladı. Çocuk Ansiklopedisi’nin yayımlanmasına öncülük etti. Sertel, İstanbul’un işgal altında olduğu dönemde Ömer Seyfettin, Ali Canip, Falih Rıfkı, Yusuf Ziya, Orhan Seyfi, Faruk Nafiz, Köprülüzade Fuat, Mehmet Emin Yurdakul, İsmail Hakkı, Mois Kohen Tekinalp, Reşat Nuri, Halide Edib gibi dönemin aydınlarıyla Millî Mücadele konusunda iş birliği yaptı. Adı geçen aydınlar, Serteller’in Cağaloğlu’ndaki evinde toplantılar düzenledi; işgalin nasıl son bulacağı, millî birlik kurmak ve halkı emperyalizme karşı bilgilendirerek düşmana karşı bir direniş başlatmak adına neler yapılabileceği konularında tartıştılar. Sonunda mücadeleye destek vermek amacıyla Büyük Mecmua isimli bir dergi kurmaya karar verdiler. 6 Mart 1919’da yayımlanmaya başlayan Büyük Mecmua’nın imtiyaz sahibi Mehmet Zekeriya oldu.

Hatırladıklarım, Zekeriya Sertel’in çetin yıllarını anlattığı anılarından oluşan bir eserdir. Bu eser aynı zamanda o dönemin tarihine, siyasetine ışık tutar. Nazım Hikmet’le uzun yıllar arkadaşlık yapan ve onu yakından tanıyan Sertel, Mavi Gözlü Dev’de Nazım Hikmet’in çocukluğundan, Sovyetler Birliği’ne kaçtığı 1950 yılına kadarki yaşamını, sanatçı yönünü, eserlerini kendi anıları ve gözlemleri çerçevesinde anlatır. Nazım Hikmetin Son Yılları, Mavi Gözlü Dev’in devamı niteliğindedir. Bu eserde de Nazım Hikmet’in Sovyetler Birliği’ne gittiği 1950'den, öldüğü 1963 yılına kadar olan yaşamını anlatır.