Madde Detay

Kırgızistan’ın Oş bölgesinin Ketmen-Töbö ilçesindeki Kuşçu-Suu köyünde dünyaya gelir. Babası Satılgan çiftçi, annesi Burma hanım halk içinde tanınan ünlü ağıtçıydı. Ailede annesinin sürekli masallar anlatması ve ağıtlar söylemesi küçük Toktogul’un daha genç yaşlarda akınlık geleneğine olan merakını uyandırır (Akmataliyev 2012: 340). Toktogul’un yaratıcılığının gelişmesinde annesinin ve dönemin ünlü akınlar Çoŋdu, Esenaman ve Naken’lerin etkileri büyüktür. Toktogul aynı zamanda bu ünlü akınlardan ders alır. 1884 yılında evlenir ve o evlilikten Topçubay adlı bir çocuğu olur. Çocuğu doğduktan sonra annesinin akrabalarının oturdukları İyri-Suu köyüne taşınır ve bu köyde bir müddet ailesi ile kalır. (https://sputnik.kg/reference/20150922/1018538485/toktogul-satylganov-omur-bayany.html; erişim tarihi 02.09.2018).

Halkın maruz kaldığı sıkıntılar sebebiyle fikren ve fiziken halkın yanında yer alır. Rusların bölgede sosyal, ekonomik, dini ve kültürel anlamda baskılarına karşı çıkar. Halkın yavaş yavaş Hristiyanlaşmasına ve Ruslaştırılmasına sert tepki verir (Kapağan 2015: 175). 1898'da Andican’da gerçekleşen isyana katıldığı gerekçesiyle Çarlık Rusyası tarafından önce idama mahkûm edilir, daha sonra ceza hafifletilerek Sibirya’ya sürgüne gönderilir. Sürgündeyken büyük zorluklar çeken şair, 1902'de Sibirya’dan kaçar. Yolculuk esnasında dayanılmaz sıkıntılarla karşı karşıya kalır. Nihayet 1904'te Kırgızistan’a ulaşır. Bütün bu çabalarına rağmen yakalanıp tekrardan sürgüne gönderilir. Toktogul, ancak 1910 yılında kendisine biçilen cezayı tamamladıktan sonra yurduna döner (Akmataliyev 2014: 4). Kırgızistan’a döndüğünde onu üzüntülü haberler bekliyordu. Onun tek oğlu Topçubay ölmüş, sevdiği eşi başkasıyla evlenmiş, annesi ise acı çekmekten iyice yaşlanmıştı (Akmataliyev vd; 2012:349). Hayatın bütün bu çektirdiklerine rağmen Toktogul yaratıcılığından vazgeçmez. Şartlar ne olursa olsun hep halkının yanında bulunur. Onların duygularına tercüman olur. 1913 yılında Toktogul’un düşmanları ona tekrardan iftira atarak Namangan hapishanesine attırırlar. Bu haberi duyan halk iyice sarsılır. Şairi hapisten çıkartmak için Kalık ve Eşmambet bölge bölge gezip para toplarlar. Nihayet altı ay sonra Toktogul’u topladıkları parayı ödeyerek hapisten çıkartırlar (Akmataliyev vd; 2010:350).

Şiirlerinde Sovyet iktidarını ve Lenin’i över. Onun için, Ekim Devrimi başarıya ulaşınca Lenin’i övme yoluna gitmesi, Sovyet sistemini elinden geldiğince el üstünde tutmaya çalışması anlaşılır ve objektif bir davranış olmuştur. Birincisi, Bolşevikler, Kırgızları 1916 yılındaki Ürkün (Kaçma) olaylarından sonraki yok etme eylemlerinden kurtarmıştır. İkincisi, Sovyet hükümeti binlerce baldırı çıplağa arazi vermiş, zenginlerin ellerindeki mal-mülkü alarak kapısında it ürümeyen fakirlere dağıtmıştır. Üçüncüsü, yeni idare sistemi fakirlerin yanında olarak, onların fikirlerini ön planda tutmuş; diğer yandan padişaha (çara) karşı çıkanları, zenginlerin karşısında onlara söz söyleme cesareti gösterenleri, Toktogul gibi açık açık onlarla mücadele edenleri kahraman nazarıyla gördükleri tarihte de gösterilen bir durumdur zaten (İbraimov 2015:71). Akınlık geleneğin sembolü olan Toktogul Satılganov, 1933 yılında kendi doğduğu Ketmen-Töbö ilçesinde hayata gözlerini yumar.

Toktogul'un Arzımat ile yaptığı atışma onun hayatında dönüm noktası olur. Bu olaydan sonra sadece düşünür, şair ve bestekâr değil aynı zamanda yoksulların kaygılarını dile getiren halk ozanı olur. (https://sputnik.kg/reference/20150922/1018538485/toktogul-satylganov-omur-bayany.html erişim: 28.08.2018). Şair yaratıcılığına ilk “Nasılkan”, “Külüypa”, “Alımkan”, “Baktıkız” gibi lirik şiirleri ile başlar. Bu şiirlerinde kadınların güzelliğinden, naifliğinden bahsederek ömrün kısalığını ve gençliğin değerini vurgular (Akmataliyev 2012: 341). Alımkan adlı eserini sevdiği kızı Alımkan’a adar ve onun güzelliğini daha yeni açılmış kırmızı çiçeğe benzetir. O günden bu güne Alımkan karakteri halk edebiyatında muhabbetin, sevginin sembolüne dönüşür (Akmataliyev 2012: 341). Toktogul genelde derin felsefi konuları söylemesi yanı sıra nasihat türünde doğaçlamalar da yapar. “Nasihat”, “Derme”, “Sanat” gibi gençlere, insanlara hitaben söylenen şiirleri büyük önem taşır. Sürgünün ilk yıllarında ailesine ve topraklarına olan hasretini “Aman keter kün barbı”, “Tutkundagı arman” adlı şiirlerinde aksettirir (Akmataliyev vd; 2012:345). Toktogul hayatının en zor günlerinde bile yaratıcılığından vazgeçmez. Sibirya ormanlarındaki ağaçlardan kopuz yaparak hüzünlü bestelerini çalar. Sürgündeyken arkadaşları onun kaçmasına yardım ederler. Bununla ilgili “Kaçkandagı ır”, “Ayılımdı közdöy col tarttım” adlı şiirlerini yazar. Nihayet kendi vatanına ulaştığında ilk halkına “Eŋsegen elim amanbı” şiirini söyler. Toktogul düşünür ve ozanlığın yanısıra iyi bir müzisyendir. 1928’de A.V. Zatayeviç onun “Toguz kayrık”, “Şıŋgırama”, “Miŋ kıyal”, “Terme” ve başka bestelerini kayda geçirir (Akmataliyev vd; 2012: 351).

Şair Namangan hapishanesindeyken “Zamana” adlı şiirini yazar. Şiirinde yaşadığı dönemi nitelendirerek zamanın bozulduğundan, beylerin zalimliğinden bahseder. Bu sebepten dolayı da Ekim Devrimi’ni sevinçle karşılar (Akmataliyev vd;2012: 350-351). Toktogul, o dönemin ünlü akınları Togolok Moldo, Kalık Akiyev, Barpı Alıkulov, Alımkul Üsönbayev ve Korgol Dosuyev’ler ile sürekli görüşür. Bu ünlü akınlar Toktogul’u kendilerinin ustası olarak kabul ederler. Halk içinde Toktogul’un Eşmambet ve Naymanbay adlı büyük akınlar ile divana çıktığı bilinir. Bu tür atışmalarda akınların keskin sözlülüğü, ustalığı ve keskin cevapları halk tarafından hayran ve sevgi ile karşılanılırdı (Akmataliyev vd; : 350). Toktogul’un diğer bir özelliği de, komşu Türk halkları Özbek, Türkmen ve Taciklerden duymuş olduğu efsaneler, tarihi olaylar ve halk hikâyelerini tekrardan Kırgızistan topraklarına ulaştırmasıdır. Fakat edebiyatçılar şairin yaratıcılığındaki bu özelliğine daha önem vermemektedirler (Sooronov 2015: 7). Toktogul Satılganov’un eserlerini derlemede ve onları kitap haline getirmede şair Coomart Bökönbayev ile araştırmacı Caki Taştemirov’ların emekleri büyüktür. Aynı zamanda Düyşön Sulaymanov, Imanbay Kencegul uulu, Colçubek Beşimov ve Abdıkalık Çorobayev’lerin de emeklerini belirtmemiz gerekir (Sooronov 2015: 4).

Toktogul'un Kırgız kültürüne, edebiyatına verdiği emekler paha biçilemez değerdedir. Onun birçok eseri zamanında yazıya geçirilmemiş, halk ağzında yaşamıştır. Kırgız kültürüne ve edebiyatına verdiği emekler için, Toktogul'un adı Kırgız Devlet Filarmonisi'ne, ülkenin bir çok yerine, köy kuruluşlarına, okullara vb. yerlere verilmiştir. Sanat ve edebiyat alanında da onun adıyla Kırgız Devlet ödülü düzenlenmiştir. (https://docplayer.biz.tr/13080782-Toktogul-satylganov-1864-1933-thiirler.html erişim: 14.09.2018).