Madde Detay

Mersinli bir toprak ağası ile ev hanımı bir annenin oğlu olarak Paris’te dünyaya geldi. Adnan Benk’in hayat hikâyesine edebiyat sözlüklerinde rastlamak mümkünse de bu konudaki en kapsamlı çalışmayı Prof. Mehmet Rifat yapmıştır (Aksu 2003: 2). Ailesiyle birlikte 1931’de İstanbul’a döndükten sonra başladığı Saint Joseph Lisesi'ni 1941’de bitirdi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fransız ve Roman Dilleri Edebiyatları Bölümü'nden 1946’da mezun oldu. Doktora çalışmasını 1950’de tamamladı. Bu bölümde asistan olarak görev yaptı, daha sonra 1954’te doçent oldu. 1982’de de kendi isteğiyle üniversiteden emekliye ayrıldı. Öğrenciliği sırasında şiirle başladığı edebiyat çalışmalarını daha sonra metin çözümlemeleri ve eleştiri yöntemleri üzerinde yoğunlaştırdı. Fransız edebiyatı alanındaki çalışmalarının yanı sıra Türk edebiyatına ve kültür etkinliklerine de eğildi. Gaétan Picon’dan yaptığı ve 1962’de, Ataç dergisinde yayımlanan bir çevirisi nedeniyle tutuklandı, yargılama beraatle sonuçlandı. 1965’te, İstanbul Üniversitesi Film Merkezi'nde, kurgusunu ve özgün müziğini de kendisinin yaptığı "Ben Asitavandas" adlı belgesel filmi yönetti. Meydan-Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedisi'nin çeviri bölümü başkanlığını yaptı, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi'nin genel yayın yönetmenliğini üstlendi. Üniversiteden ayrıldıktan sonra, 1982-1985 yılları arasında çıkan Çağdaş Eleştiri dergisini yönetti. 19 Ocak 1998 tarihinde İstanbul'da hayata veda etti.

XX. yüzyıl Türk edebiyatının önemli eleştirmenlerinden biri olan Adnan Benk’in “Hamilkar’ın Hazinesi: Metin Tahlili” başlıklı ilk yazısı 1947’de Garp Filolojileri Dergisi’nde yer almıştır. Aktif olduğu 1950-1980 yılları arasında resim, müzik, tiyatro, edebiyat ve siyaset üzerine yazdığı yazılarla öne çıkmış ve modern Türk edebiyatında eleştirmen olarak kendine önemli bir yer edinmiştir. Kendisi de bir eleştirmen olan Tahsin Yücel, onun eleştirmenliğinin yanı sıra çevirmenliğini “Her yazısı, her çevirisi belleklerde kolay kolay silinmeyecek bir iz bıraktığından yazın ve düşün çevremizde ne zaman ateşli bir tartışma başlasa, sorunu yakından bilenler ‘Bunu bir de Adnan Benk ele almalıydı ki’ derlerdi; ne zaman önemli bir yaptın çevrilmesi söz konusu olsa, onun herhangi bir çevirisinin kendine özgü tadını unutamamış olanlar ‘Bunu Adnan Benk çevirmeliydi ki’ diye içlerini çekerlerdi.” (Yücel 2000) cümleleriyle değerlendirmiştir.

Yazıları, ölümünden sonra Prof. Mehmet Rifat’ın girişimiyle dört ciltte toplanmıştır. Aksu'ya göre Adnan Benk, yaptığı çeviriler, yönettiği dergiler ve yazdığı yazılarla nesnel-kuramsal eleştirinin gelişmesine destek olmuş, deneme tarzıyla ve polemik üslûbunda kaleme aldığı yazılarıyla ise öznel eleştirinin üslup özelliklerini sürdürmüştür. Hem nesnel-kuramsal eleştiri, hem de öznel eleştiri alanında özgün, ilgi çekici ve çarpıcı yazıların altında imzası vardır. Bu yeteneği, onu tanıyan hemen herkes tarafından takdir edilmiştir (Aksu 2003: 68). Benk, 1947-1962 yılları arasında etkin bir şekilde Küçük Dergi ve Dünya gazetesi gibi süreli yayınlarda ağırlıklı olarak; güzel sanatlar, müzik, resim, tiyatro ve devrin edebiyatındaki güncel meseleleri konu olarak seçtiği iki gazete sütununu ya da iki dergi sayfasını geçmeyen kısa eleştiri yazılarını yayımlamıştır. 60’lı yıllardan sonra bu tür yazılarında belirgin bir azalma görülür ki Benk, bu tarihlerde çevirmenlik, ansiklopedi hazırlama ve belgesel film çekimi gibi işlerle uğraşmıştır.

Tutarlı bir eleştiri anlayışına sahip olan Adnan Benk, eleştiri anlayışında Yeni Eleştiri kuramından etkilenmiştir. Diğer yandan Benk’in İstanbul Üniversitesi'nde öğrenim gördüğü dönemde bölümde dersler veren Erich Auerbach, bölümün kurucusu olan Leo Spitzer ve Benk’in bir yazısında görüşlerini uzun uzun aktardığı Gaétan Picon, Benk’in çeşitli yönleriyle etkilendiği önemli isimlerdir. Deneme havasında yazdığı yazılarında yer yer kara mizaha kadar varan mizahi bir üslup ve polemikçi bir tutum sezilmektedir. Kimi yazılarında da alaycı ve espirili bir üslup takınır ve bu sayede yakından takip edilerek bir okuyucu kitlesi oluşturur. Eleştirilerinde metni esas alır ve 1940’lı ve 1950’li yıllarda, en başta Nurullah Ataç’ın temsil ettiği öznel eleştiri eğilimlerini yansıtan yazılara karşı bir tavır sergiler. Ona göre edebî eser ve metin her şeyden önce farklı disiplinlerden bağımsız olarak ele alınmalıdır. Benk, metni eleştirirken önce estetik problemlere odaklanır. Form, üslup, kelime seçimi ve cümle yapısı gibi metnin kendi değişkenlerini inceler.

Ana ilkenin etrafında örgütlenmiş olan yan ögelerin oluşturduğu iç düzeni incelemeyi hedefleyen Benk’in eleştiri anlayışının temel ölçütünün “işlevsellik” olduğunu ifade eden Aksu, onu şu cümlelerle değerlendirmiştir: “Adnan Benk, bir edebiyat kuramını benimseyip eleştiri metinlerinde sadece bu kuramı uygulamak yoluna gitmemiştir. Bazı edebiyat eleştirmenlerinin Batı’da geliştirilmiş edebiyat kuramlarını, yerli edebiyat yapıtlarına uygulamak olarak özetlenebilecek tutumlarına karşın Benk, eleştiri metinlerini her yapıtı kendi değişkenlerine göre değerlendirmek olarak anlayabileceğimiz bir ilkeye göre kurmuştur. Kuramların metinlerin anahtarı olarak kullanılmasına karşı çıkmakla birlikte Adnan Benk yoğun bir kuramsal bilgi donanımına sahiptir. Zaten savunduğu eleştiri anlayışı da ancak nitelikli bir kuramsal birikim sayesinde uygulanabilir. Benk, kuramların aktarılmasına karşı değildir. Seksenli yıllarda yönettiği Çağdaş Eleştiri dergisinde de, kuramsal yazıların çevirilerine sıkça yer vermiştir. Onun eleştirisi, kuramların eleştirel olmayan bir gözle ve mutlak, tek başına çözümleyici ve hattâ ‘sihirli’ metinler olarak anlaşılmasına yöneliktir (Aksu 2003: 18). Benk, Batı’dan öğrendiği kuramsal ve teorik bakış açılarını ele aldığı metinlere kendi anlayışına göre uygulamıştır.

Adnan Benk 1982’de kurduğu Çağdaş Eleştiri dergisinin yöneticiliğini, 1985’te dergi kapatılana kadar sürdürmüştür. Dergide; Boris Eikenbaum, Tzvetan Todorov ve Boris Tomaşevskiy’den Rus Biçimciliği, Anne Glancier’den ruhbilim ve yazın ilişkisi, Wolfgang Iser’den alımlama estetiği, Mikail Bakhtin’den roman kuramı, Roland Barthes’tan yapısalcılık üzerine çeviriler yapılmıştır. Benk, bu çalışmalarla önemli bir eleştiri kaynakçası oluşturulmasına öncülük etmiştir. Aynı zamanda Tanzimat ve Edebiyât-ı Cedîde devirlerinden metin aktarmaları ve sadeleştirmeler yapılarak okurların bu devirlere ait metinlerle buluşmaları amaçlanmıştır. Çeviriler dışında dönemin önemli yazarları ve eleştirmenleriyle yapılan söyleşiler dergide yayımlanmıştır. Yapılan bu söyleşiler Çağdaş Eleştiri: Söyleşiler Yazılar (2001) adlı kitapta toplanmıştır. Mehmet Rifat, kitabın sunuş kısmındaki yazısında “Adnan Benk, metnin tadını, eleştirdiği metni (eleştirilen metin) kuran öğeler arasındaki ilişkilerde, öğelerin işlevselliğinde, metin içindeki bakış açılarının tutarlılığında ararken, kendi yarattığı eleştiri metinlerinde de (eleştiren metin) yalınlığa, anlaşılırlığa, en önemlisi de işlevsel tutarlılığa dayalı bir okuma tadı vermeye çalışmıştır hep.” (Rifat 2001) değerlendirmesini yapmıştır. Daha çok eleştirmen ve çevirmen kimliğiyle tanınan Adnan Benk'in Sükûtun Hataları (1944) adlı bir şiir kitabı da bulunmaktadır.