Madde Detay

Asıl adı da Ca’fer’dir. 856 Şa’bân (Ağustos 1452)’ında Amasya’da doğmuştur (Erünsal 2010: 353). Babası II. Bâyezîd’in defterdarlarından “Tâcî Bey” adıyla anılan şair ve hattat Hâcı Bey-zâde Tâceddîn İbrâhîm Paşa’dır. Ca’fer Çelebi, ilk öğrenimini Amasya’da babasından ve Amasya’nın önde gelen âlimlerinden almıştır. Eğitimini tamamlamak için Bursa’ya gitmiş ve Hâcı Hasan-zâde’den mülazım olmuştur. Önce Simav’da bir medreseye, sonra Simav kadılığına, 1489 yılında Edirne Bâyezîd İmâreti mütevelliliğine atanmıştır. 1492 yılına kadar süren bu görevden sonra İstanbul’daki Mahmûd Çelebi Medresesi müderrisliğine getirilmiştir. 1497’de Dîvân-ı Hümâyûn’a nişancı tayin edilmiştir. 1511 yılındaki yeniçeri ayaklanmasından sonra padişah tarafından azledilmiş ve bir müddet devlet görevinde bulunmamıştır. Ca’fer Çelebi, inşâdaki kabiliyeti dolayısıyla II. Bâyezîd gibi Yavuz Sultân Selîm’in de takdirini kazanmıştır. Yavuz, onu yeniden nişancılık görevine, Çaldıran Savaşı dönüşünde de (1514) kazaskerliğe atamıştır. Ancak yine Yavuz Sultân Selîm devrinde yeniçerileri isyana teşvik ettiği gerekçesiyle 8 Recep 921/18 Ağustos 1515’de idam edilmek suretiyle öldürülmüştür.

Ca’fer Çelebi'nin eserleri şunlardır:

1. Dîvân: Şairin, çeşitli kütüphanelerde sekiz yazma nüshası tespit edilen (Erünsal 1983: CXVIII) Türkçe Dîvân’ı üzerinde bir doktora tezi yapılmış (Erünsal 1977), daha sonra da bu tez yayımlanmıştır (Erünsal 1983). Ayrıca eserle ilgili olarak biri doktora (Şen 2002), dördü yüksek lisans (Calp 1987; Ertonga 1987; Karahan 1987; Sevim 1992) düzeyinde olmak üzere beş tahlil ve değerlendirme konulu tez çalışması hazırlanmıştır.

2. Heves-nâme: Dîvân edebiyatında sergüzeşt türünün ilk örneklerindendir. 899/1493’da tamamlanarak II. Bâyezîd’e sunulmuştur. 3810 beyitten oluşan bu mesnevî, aruzun mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün kalıbıyla kaleme alınmıştır. Konu ve tasvirleri bakımından yerli unsurlar taşıyan eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde tevhîd, na’t ve münâcâttan sonra İstanbul’un belli semtlerindeki mimarî yapılardan söz edilmiştir. İkinci bölümde eserin yazılış sebebi ile şairin aşka ve döneminin belli başlı şairlerine ilişkin görüşlerine yer verilmiştir. Mesnevînin en dikkat çekici üçüncü bölümünde ise şairin başından geçen bir aşk macerası anlatılmıştır. Heves-nâme, doktora tezi olarak çalışılmış (Sungur 1998) ve bu çalışma yayımlanmıştır (Sungur 2006). Eser üzerine şairin özgünlük hayali konulu bir de yüksek lisans tezi yapılmıştır (Atay 2003).

3. Mahrûse-i İstanbul Feth-nâmesi: Ca’fer Çelebi’nin inşa kabiliyetini gösteren, yer yer manzum parçalarla süslenmiş nefis bir nesir örneği olan bu eserin nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 2634’te kayıtlıdır. Metin, biri Arap harfleriyle diğeri Latin harfleriyle olmak üzere iki kez yayımlanmıştır (Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi 1331; Kayaboğazı 1953).

4. Münşe’ât: Aslında doğrudan Ca’fer Çelebi’nin hazırladığı müstakil bir eser değildir. Şairin muhtelif mektuplarının başka inşa örnekleriyle bir araya getirilmesiyle oluşan bir derlemedir.

5. Enîsü’l-‘Ârifîn: Mevlânâ Şükrullâh’ın aynı adı taşıyan Farsça ahlakî konulu eserinin Türkçeye çevirisidir. Nüshaları British Museum Or. 8016 ve 8995’te kayıtlıdır.

6. Kûs-nâme: Ca’fer Çelebi’nin, kaynaklarda adı Kûs-nâme, Kavs-nâme ve Küs-nâme okunacak şekillerde farklı imlalarla yazılmış mizahî bir eserinden söz edilmektedir. Bu eserin herhangi bir nüshası tespit edilememiştir. Ancak Büyükkarcı Yılmaz (2013: 559-564), bir mecmua içerisinde tespit ettiği “Nâme-i Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi” başlıklı 93 beyitlik mesnevînin aynı eser olması ihtimalinden bahsetmektedir.

Ca’fer Çelebi’nin bazı tarihleri Sa’dî Çelebi Münşe’âtı’nda neşredilmiştir (Lugal vd. 1956). Ayrıca Eğridirli Hacı Kemâl’in Câmi’u’n-Nezâ’ir’inde 14, Edirneli Nazmî’nin Mecma’u’n-Nezâ’ir’inde 84, Pervâne Bey Mecmû’ası’nda da 99 şiiri yer almaktadır. Tezkirelerde, Ca’fer Çelebi’nin sanatı hakkında kimi değerlendirmeler yapılmıştır. Sehî Bey (1325: 28), onun şiirini latîf bulmakta, Latîfî (1314: 117) nazmını Hassân’a, nesrini Sahbân’a eşdeğer görmektedir. Riyâzî’ye (vr. 32b) göre Ca’fer Çelebi “bikr-i fikr”e malik bir şairdir. Âşık Çelebi (Meredith-Owens 1971: 61b); ehli katında şairin nesrinin nazmından, kasidelerinin gazellerinden, Farsça inşâsının da Türkçe inşâsından üstün tutulduğunu belirtmekte, şiirlerinde “aşk” unsuru bulunmadığını da vurgulamaktadır. Gelibolulu Âlî ise, “nâmı zâtına gâlib bir devletli” (Ergun 1936: 884) diyerek şöhretinin kendisinden daha önde olduğunu söylemektedir. Nitekim nazire mecmualarında 20 kadar şiirine devrinin ve takip eden yüzyılın şairleri tarafından yüzlerce nazire yazılması da Ca’fer Çelebi’nin şiirdeki şöhret ve tesirini gösteren önemli bir işarettir.

Atay, Hakan (2003). Heves-nâme'de Aşk Oyunu: Tâcî-Zâde Cafer Çelebi’nin Özgünlük Hayali. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Bilkent Üniversitesi.

Babinger, Franz (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. C. Üçok. Ankara: KB Yay.

Batislam, H. Dilek (2010). “Mesnevilerdeki Hasb-i Hâl Bölümleri ve Tâcî-zâde Cafer Çelebi’nin Heves-nâmesi’ndeki Hasb-i Hâller”. Turkish Studies, Türkoloji Araştırmaları: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Adına - Eski Oğuz Türkçesi 5 (1): 819-829.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333). Osmânlı Müellifleri. C. 1. İstanbul.

Calp, Mehrali (1987). Tacî-zâde Ca'fer Çelebi Divanı’nın Şerhi: Elli Gazel. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. İstanbul Üniversitesi.

Cunbur, Müjgan (2002). “Ca’fer”. Türk Dünyası Edebiyatçılar Yazarlar ve Şairler Ansiklopedisi. C. 2. Ankara. AKM Yay. 375-376.

Çiftçi, Cemil (1997). Maktul Şairler. İstanbul: Kitabevi Yay.

Eğridirli Hacı Kemâl. Câmi’u’n-Nezâ’ir. Bayezıd Kütüphanesi. No. 5782. vr. 26b, 64a, 110a…

Ergun, Sadeddin Nüzhet (1936). Türk Şairleri. C. 2. İstanbul.

Ertonga, Cemil (1987). Tâcî-zâde Cafer Çelebi: Devri, Hayatı, Eserleri, Edebî Şahsiyeti, Gazelleri Şerhi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Erünsal, İsmail (1977). The Life And Works Of Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi, With A Critical Edition of His Dîvân. Doktora Tezi. Edinburgh: University of Edinburgh.

Erünsal, İsmail (hzl.) (1983). The Life and Works of Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi, With A Critical Edition of His Dîvân. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Erünsal, İsmail E. (2010). “Tâcîzâde Cafer Çelebi”. İslâm Ansiklopedisi. C. 39. İstanbul: TDV Yay. 353-356.

Gibb, E. J. Wilkinson (1999). Osmanlı Şiir Tarihi - A History of Ottoman Poetry. C. 1. çev. A. Çavuşoğlu. Ankara: Akçağ Yay.

Karahan, Berna (1987). Tâcî-zâde Cafer Çelebi Divanı Gazel Şerhi: 51-100. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Kayaboğazı, Şeref (1953). Tacizâde Tuğrayî Cafer Çelebi, Mahrusei İstanbul Fetihnamesi. İstanbul.

Köksal, M. Fatih (hzl.) (2012). Edirneli Nazmî, Mecma’u’n-Nezâ’ir. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292688/h/edirneli-nazmi-mecmaun-nezair.pdf [erişim tarihi: 20.07.2013].

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Tuhfe-i Nâilî - Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kutlar Oğuz, Fatma Sabiha, M. Çakır, H. Koncu (hzl.) (2012). Mehmed Tevfik, Kâfile-i Şu’arâ. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1989). Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. C. 1. Ankara: TTK Yay.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1997). Beyâni Mustafa bin Carullah, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: TTK Yay.

Latîfî (1314). Tezkire-i Latîfî. İstanbul.

Lugal, Necati, A. Erzi (hzl.) (1956). Tâci-zâde Sa’dî Çelebi Münşeâtı. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yay.

Mehmed Süreyyâ (1311). Sicill-i Osmânî. C. 2. İstanbul.

Meredith-Owens, G. M. (hzl.) (1971). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (Meşâ’irü’ş-Şu’arâ or Tezkire of Âşık Çelebi). London: Brydone Printers Ltd. vr. 60a-62b.

Müstakîm-zâde Süleymân Sa’deddîn (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku’ş-Şakâik (Şakâiku’n-Nu’maniye ve Zeyilleri). C. 1. İstanbul: Çağrı Yay.

Pervâne Bey. Mecmû’a-i Nezâ’ir. Topkapı Sarayı Kütüphanesi. Bağdat. No. 406. vr. 3b, 42b, 57a…

Riyâzî. Riyâzü’ş-Şu’arâ. Süleymaniye Kütüphanesi. Es’ad Efendi. No. 3871. vr. 32b.

Sehî (1325). Tezkire-i Sehî. İstanbul.

Sevim, Osman (1992). Tâcî-zâde Cafer Çelebi Divanı’nda Maddi Kültür. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Sungur, Necati (1998). Tâcî-zâde Cafer Çelebi'nin Heves-nâme’si: İnceleme-Tenkitli Metin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Sungur, Necati (2000). “Hevesname Şairi Tâcî-zâde Cafer Çelebi'den 15. Yüzyılda Kozmolojiye Felsefi Bir Yaklaşım”. Bilge (27): 134-135.

Sungur, Necati (2000). “Tâcî-zâde Cafer Çelebi’nin ‘Heves-Nâme’sinde XV. Yüzyıl İstanbul'una Ait Folklorik Unsurlar”. Bilge (24): 89-90.

Sungur, Necati (2001). “Divan Şairlerinin Birbirlerine Yönelik Tenkitlerinin İlk Örneklerinden Biri: Cafer Çelebi'nin Şeyhî ve Ahmed Paşa’yı Tenkidi”. Bilig (17): 71-75.

Sungur, Necati (hzl.) (2006). Tâcî-zâde Cafer Çelebi, Heves-nâme (İnceleme-Tenkitli Metin). Ankara: TDK Yay.

Şemseddîn Sâmî (1306). Kâmûsu’l-A’lâm. C. 2. İstanbul.

Şen, Fatma Meliha (2002). Tâcîzâde Cafer Çelebi Dîvânı’nda XV. ve XVI. Yüzyıl Toplum Hayatı. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi (1331). Mahrûse-i İstanbul Fetih-nâmesi. İstanbul.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1998). C. 8. “Tâcîzâde Ca’fer Çelebi”. İstanbul: Dergâh Yay. 193-194.

Yılmaz, Fatma Büyükkarcı (2013). “On Yedinci Yüzyıldan Kalma Bir Kırkambar: Baldırzâde Ailesine Ait Bir Mecmua”. Turkish Studies, Türkoloji Araştırmaları 8 (1): 549-578.

Gazel

Sebze hat kim sâye salmış zülf-i müşk-efşân ana

Hızr’dur ki_olmış müyesser ömr-i bî-pâyân ana

Gözlerüm nakkâşı tasvîr itmege ruhsârunı

Surha banmış kıl kalemdür târ-ı her müjgân ana

Lâle yâr adına konmış dâgıdur bâgun ki bâd

Bendin açarken kaşanmışdur bulaşmış kan ana

Tîr-i dil-dûzun hevâsından olupdur âhenîn

Gönli her bir nâzenînün kim ola peykân ana

Virdi bir hâlet gubâr-ı hatt-ı sebzün bana kim

Geçmişemdür cân u dilden olmışam hayrân ana

Tâze tâze dâglar yir yir kızarmış gülleri

Bir gülistândur gönül seyrâna gel ey cân ana

Hasret-i la’lünle gördi Ca’fer’ün cân virdügin

Karalar geymişdür aglar çeşme-i hayvân ana

(Köksal, M. Fatih (hzl.) (2012). Edirneli Nazmî, Mecma’u’n-Nezâ’ir. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292688/h/edirneli-nazmi-mecmaun-nezair.pdf [erişim tarihi: 20.07.2013]. 142.)