Madde Detay

Asıl ismi Muhemmed Emin olan şairin mahlası Hirkatî’dir. Şair, bazı şiirlerinde ise Gumnâm mahlasını kullanmıştır. Tahminen 1029/1620 yılında Kaşgar’ın Yenişehir ilçesinin Bağcı köyünde dünyaya geldi. Yarkend Hanlığı’nın Abdullah Han devrinde yaşadı (Utuk vd. 2006: 548). Şairin bahçıvan olan babasının adı Hocamkulu’dur. Hirkatî, ilk eğitimini kendi köyündeki dini okullarda aldı. Daha sonra Kaşgar’a gidip dönemin ünlü medreselerinden olan Hanlık Medresesi’nde on yıl kadar eğitim gördü. Medrese eğitimi sırasında Arapça ve Farsçayı çok iyi öğrenen şair, dinî ve sosyal bilimler alanında da iyi yetişti. Fuzûlî, Nevayî gibi şairleri okudu (Osman 2011: 431). Şair, eğitimini tamamladıktan sonra Bağcı köyüne döndü, baba mesleği olan bahçıvanlık ile uğraştı. 30’lu yaşlarındayken babası Hocamkulu ile birlikte Appak Hoca’nın Bağcı köyündeki Bağ-ı İrem adlı bağında bahçıvanlık yaptı. 1080/1670 yılında vefat ettiği tahmin edilmektedir (Osman 2011: 432). Hirkatî'nin eserleri şunlardır:

1. Muhabbetnâme ve Mihnetkâm: Mesnevî nazım şekliyle yazılan eser, 47 bölümden ve 1558 beyitten oluşmaktadır. İlk bölüm 146 beyitten ibarettir ve bu bölümde şair sevgi ve mihnet kavramları üzerinde durur. İkinci bölümde, pervane ile mumun aşk hikâyesini anlatır ve bu bölüm 75 beyittir. Eserin sonraki 20 bölümü 1046 beyitten oluşur. Asıl hikâyenin anlatıldığı kısmı ise 24 bölümdür. 805 beyitten oluşan bu bölümde şair gül ile bülbülün aşkını dile getirir. Eserin son bölümü ise 164 beyitten oluşmaktadır. (Osman 2011: 433)

2. Divân-ı Gumnâm: Hirkatî’nin “Gumnâm” mahlasıyla yazdığı gazellerinin toplandığı divandır. (Osman 2011: 450). İki nüshası bulunan Divan’ın 1957 yılında Yarkent’te bulunan nüshasında, 85 gazel, 2 muhammes, 25 rübai, 99 beyit terci-i bent yer almaktadır. Eserin ikinci nüshası ise 1993 yılında Atuş şehrinin Üstünatuş köyünde bulundu. Bu divan 2250 beyitten oluşmaktadır ve gazel, muhammes, müseddes, mesnevi, terci-i bend, kaside, rubai, sakinâme nazım şekil ve türlerinde şiirler yer almaktadır. Bunlardan 52 gazel, 9 muhammes, 1 müseddes, 2 mesnevi, 25 rubai Bulak Dergisi'nin 1995 yılı 2. sayısında yayınlanmıştır (Utuk vd. 2006: 558-559).

Hirkatî, eserlerinde yaşadığı dönemdeki içtimaî gerçekliği kendine has bir üslûpla ve etkileyici bir dille anlatan başarılı bir şairdir. Şair, güçlü duygularını, halk sevgisini, adaletin önemini Divan şiiri geleneği içerisinde kaleme almıştır.

Osman, Ğeyretcan (1987). Uyğur Kilassik Edebiyati Tarihidin Tezis. Ürümçi: Şincan Daşö Neşriyatı.

Osman, Ğeyretcan (2011). Uygur Kilassik Edebiyat Tarihi. Ürümçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı.

Ömer, Şeripidin (1996). Ottura Esir Uyğur Klassik Edebiyatı 2. Ürümçi. Şincan Halk Neşriyatı.

Utuk, İmincan Ehmidi, Ğ. Osman, M. Mirziehmet, E. Suleyman, H. Abdusalam (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi . C.2. Pekin: Milletler Neşriyatı.

Muhebbetnâme ve Mihnetkâm’dan

Anın dek boldı bulbul zâr ğem-keş

Tuşup gül hösnidin cânige ateş

 

Tuşup gül eksi bulbul boldı çün ot

Zumured erdi bulbul boldı yâkut

 

Közidin durr ü mercân akizip su

Tenidin aktı her yandın bulup cu

 

Muni gül iştiyâki mest kıldı

Muhebbet riştesi pâ-besit kıldı

 

Köyüp 'ışk otıda bulbul vucûdı

Hevâda mevc urup âh otı dûdı

 

Külüp Mecnûn kebi her dem kakildap

Yaşin deryâ kılıp her lehze yiğlap

 

Muhebbet zorıdın her lehze elhân

Kılıp berki şerâr dek tartıp efğân

 

Urup ilkin köksüge misli Mecnûn

Bu ğem birlen yüzin tirnap kılıp hûn

 

Urup her demde yüz min âh özre âh

Karar eylep bu âh-i teleti mâh

(Utuk, İmincan Ehmidi, Ğ. Osman, M. Mirziehmet, E. Suleyman, H. Abdusalam (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi . C.2. Pekin: Milletler Neşriyatı. 555-556)

 

Gazel

Mezze-i lutfi ilâhîdur diyâr-ı Kaşğer

'Işk elinin kiblegâhidur mezâr-ı Kaşğer

 

'Işk u ulğet çeşmesidin derd u mihnet cûş eter

Tupraki hesret bilen pütken hisâr-ı Kaşğer

 

Dilrebâlar bağrini le'li bedehşân eylegey

Bir nigâhi ğemzesidin gülüzâr-ı Kaşğer

 

Âb-i Ruknebâd gülgeşt-i musellâ sehil erur

Hulddin efrûn tömen min lâlezâr-ı Kaşğer

 

'Eyş elige hâridin kelgey gül-i 'işret isi

Çün Suleyman devletidür hâr u zâr-ı Kaşğer

 

'Ud u enber tuprağıdur âb-ı kevserdur suyı

Durr-ı mercân taşlarıdur kuhisâr-ı Kaşğer

 

Ya peri ya hör ya bağ-ı İrem yâd eylimes

Şehrini untar bolur her kim dû-çâr-ı Kaşğer

 

Huşmend u derdmend u merd u zend u leb çu kend

Nâr-i handân sib-i re'nâ her ne bâr-ı Kaşğer

 

Kaşğer şehrin bilin gumnâmnın yaylağıdur

Dil-kûşâ 'işret fezaî her sebze zâr-ı Kaşğer

(Utuk, İmincan Ehmidi, Ğ. Osman, M. Mirziehmet, E. Suleyman, H. Abdusalam (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi . C.2. Pekin: Milletler Neşriyatı . 561-5622).