Madde Detay

Tam adı Mehmed Sâdık Rif'at'tır. 1807 yılında İstanbul'da doğdu. Masarifat ve Tophane Nazırlığı'nda bulunmuş olan Hacı Ali Bey'in oğludur. Varlıklı ve saygın bir ailenin ferdi olan Rifat Paşa, çalışkanlığıyla kısa süre içerisinde devlet kademelerinde mevki sahibi oldu. Enderun Mektebinde eğitim gördükten sonra Hazine Odası'nda bir yıl göreve başladı. Ardından Sadâret Mektûbî Kalemi'ne geçti. Çalışkanlığı sayesinde iki yıl içinde hâcegânlık rütbesine yükseltilerek sâlyâne mukâta'acılığına tayin edildi. 1828'de önemli bir makam olan Âmedî Kalemi halifeliğine getirildi. II. Mahmûd'un Edirne ve Gelibolu seyahatlerine katıldı. Yunan sınırının düzenlenmesi ve Mısır meselesi görüşmelerinde zabıt kâtibi olarak bulundu. 1833'te Küçük Evkaf muhasebeciliğine ve 1834'te Mustafa Reşîd Bey'in Paris sefaretine gönderilmesi üzerine Âmedî vekaletine tayin edildi. Bu görevi esnasında dönemin önemli şahsiyetlerinden olan Pertev Mehmed Sa'îd Paşa'ya intisap etti ve "mahrem-i esrârı" oldu. 1836'da Mustafa Reşîd Bey'in Hariciye Müsteşarlığına tayini üzerine Rif'at Bey de âmedciliğe getirildi. Hamisi Pertev Paşa'nın gözden düşüp Edirne'ye sürgün edilmesi ve yerine amansız rakibi Âkif Paşa'nın Umûr-ı Mülkiyye Nazırı olmasıyla onun için zor bir dönem başladı. Öncelikle dokuz aydan beri sürdürdüğü âmedcilik görevinden azledildi; ardından orta elçilik ve bir ay sonra büyükelçilik unvanıyla Viyana sefirliğine gönderilerek İstanbul'dan uzaklaştırıldı. Bu görevde iken Avusturya başvekili Metternich ile iyi ilişkiler kurdu; Avrupa'daki sosyal, kültürel, ekonomik, idari ve askeri yapıyı anlama fırsatı buldu. Çalışmalarıyla hukuk, adalet, eşitlik, laiklik gibi kavramları Osmanlı kültür ve siyasi hayatına taşımaya çalıştı. Sadık Rifat Paşa'nın bütün yenilikçi fikirleri Tanzimat döneminde ilan edilen iki fermanda da yer aldı (Semiz 1994:144).

Sultan Abdülmecîd'in tahta geçmesi üzerine Hâriciye Nazırı Mustafa Reşîd Paşa'nın telkiniyle 1839'da Hâriciye Nezareti müsteşarlığına getirildi. Aynı yılın sonlarına doğru İstanbul'a geldi ve Londra Konferansı gereği Mısır meselesinin sonuçlandırılmasıyla ilgili kararları Kavalalı Mehmed Ali Paşa'ya bildirmek üzere 1840'ta İskenderiye'ye gitti. Mehmed Ali Paşa'yı ikna edemediyse de bu esnada sadaret müsteşarlığına getirildi. İstanbul'a döndü ve diğer devlet ricaliyle birlikte Tanzimat'ın uygulanmasıyla uğraştı. 1841 tarihinde paşalık unvanı ile vezaret rütbesi verilerek tayin edildiği Hâriciye Nezareti'nden idaresizliği gerekçe gösterilerek yılın sonlarına doğru azledildi. Sekiz ay devam eden mazuliyetinde sıbyan mektebi talebelerine yönelik olarak sade bir dille kaleme aldığı Ahlak Risâlesi'ni tamamladı. 1842'de Meclis-i Vâlâ üyeliğine ve yaklaşık iki ay sonra üyelik üzerinde kalmak kaydıyla ikinci defa Viyana sefirliğine getirildi. Avusturya İmparatoru ile birlikte İtalya'yı ziyaret etti. 1843'te Sârım Paşa'nın yerine tayin edildiği Hâriciye Nezareti'nden 1844'te azledildi. Bir hafta sonra Meclis-i Vâlâ üyeliğine ve 1845'te meclisin başkanlığına getirildi. 1848'de Maliye Nazırı oldu. 1848'de üçüncü defa Hariciye Nazırlığı'na, 1848'de tekrar Meclis-i Vâlâ reisliğine getirildi. Bu görevinden 1849'da azledildi ve 1850'de Mecâlis-i Âliye memuriyetine tayin edildi. Aynı yıl üçüncü defa Meclis-i Vâlâ reisliğine getirildeyse de bir süre sonra Mustafa Reşîd Paşa'nın bu göreve getirilmesiyle vazifesinden ayrıldı. 1853'te Fu'âd Paşa'nın istifasıyla boşalan Hariciye Nezaretine getirildi. Kısa bir süre sonra Reşîd Paşa'nın bu defa Hariciye Nezareti'ne tayiniyle tekrar görevini bırakmak zorunda kaldı ve dördüncü defa Meclis-i Vâlâ reisliğine getirildi. 1854'te bu görevinden alındı. Aynı yılın sonlarında bu sırada yeni kurulmuş olan Meclis-i Âlî-i Tanzimat üyeliğine getirildi, bir ara bu meclisin reis vekilliğinde de bulundu. Rif'at Paşa kalp hastalığına bağlı olarak ayağında meydana gelen şiddetli ağrılardan kurtulmak amacıyla geçirdiği ameliyattan dört ay sonra 1273/12 Şubat 1857 tarihinde vefat etti ve Eyüp'te Bostan İskelesi'nde Mihrişah Valide Sultan Türbesi haziresindeki mezarına defnedildi.

Üç oğlundan birisi Mehmed Ra'ûf Paşa, diğerleri Müzehâne memurlarından Ahmed Efendi ve Bahriye zabitlerinden Sa'îd Bey'dir. Kızlarından biri Reşîd Paşa-zâde Ahmed Celâl Paşa'nın eşi idi.

Rif'at Paşa edip, zeki, halim selim, kitabette mahir, açık sözlü, yenilikçi, cömert, nüktedan ve ihtiyatlı bir kişiydi. Cevdet Paşa onun için: "Reşîd Paşa akranından olup gayet zekî ve fatîn idi. Ancak pek mütelevvin ve mütereddid olmağla her tarafı idâre etmek ister ve câzim-i vükelâ beyninde bürûdet vukû'unda bundan dolayı bîçâre zahmet çeker idi" (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi 1990: 333) demektedir. Batıyı yakından tanımış bir diplomattı. Tanpınar "Prens Metternich gibi çok dikkate değer bir devlet adamıyla sık sık temas hâlinde bulunması, Sâdık Rif'at Paşa'ya zamanının Avrupa siyasetini çok yakından öğretmiştir" şeklinde bir değerlendirmede bulunmaktadır. 1837'de hazırladığı Avrupa Ahvâline Dair Risâle'si Avrupa'yı bir bütün olarak ele almaktadır. Bu risalenin Gülhâne Hatt-ı Hümâyûn'unda resmî ifadesini bulan bir program olduğu da söylenebilir. Prens Metternich ile şahsi dostlukları vardı, Avrupa'yı tanımakta ondan çok istifade etti. Metternich'in etkisinde kalmış ıslahatçı bir devlet adamı olan Sâdık Rif'at Paşa bazı yeni kanunların çıkarılması ve kısmi ıslahatla devletin Avrupa devletleri seviyesine ulaşabileceği kanaatindeydi. Savaştan mümkün mertebe kaçınılması, bununla birlikte askerî gücün sürekli savaşa hazırlıklı bulundurulması, üretimin artırılarak masrafların kısılması, zaruret olmadıkça iç borçlanmaya gidilmemesi, yeni vergilerden kaçınılması, eğitimin yaygınlaştırılması, Avrupa'dan uzmanlar getirtilerek tarım, sanayi ve ticaretin geliştirilmesi, büyük devletlerin merkezlerinde daimî elçi bulundurulması, rüşvetin önlenmesi ve devlet politikalarının kalıcı olmasını savunan Rif'at Paşa, medeniyetin yeni binalar inşa etmek; âdet, kıyafet ve ziynet değiştirmekle mümkün olamayacağı görüşündedir. Ayrıca padişahın ve sarayın giderlerinin belli bir bütçe dahilinde hükümetin kontrolünde bulundurulması ve nizamlara aykırı olan padişah iradelerinin uygulanmaması gibi dönemi için hayli radikal olan ilkeleri dile getirebilmiş bir devlet adamıydı (Akyıldız 2008: 401).

Rıfat Paşa, mektup, hatıra, şiir, risale ve seyahatname türünde eserler verdi. Tarih, edebiyat ve kültür üzerine yazılar kaleme aldı. Gezi yazıları ve risaleleri büyük beğeni topladı. Yazdığı seyahatnameler, bilinen çoğu seyahatnameden farklı olarak gittiği yerlerdeki cemiyet hayatını birçok yönüyle ele alan eserlerdir (Tanpınar 1976: 120). Siyasi yazı, lâyiha ve resmi mektuplarıyla dönemin bürokrasi ortamı hakkında bilgiler verdi. Islahatçı tavırla yazılarıyla idare ve sosyal hayatta gerekli gördüğü yenilikleri tanıttı, savundu. Ahlak, etik kavramları etrafında gençlerin kimlik inşasına yol gösteren risaleler kaleme aldı.

Rif'at Paşa'nın risaleler şeklinde yazdığı eserlerden bir bölümünü ölümünden sonra oğlu Mehmed Ra'ûf Paşa bir araya getirmiş (Âsâr-ı Rif'at Paşa - Müntahabât-ı Âsâr) ve 1275 yılında İstanbul'da bastırmıştır. Eserin başında Rif'at Paşa'nın hal tercümesi de vardır. Bu risaleler Rusya Muharebesi Tarihi, Gülbün-i İnşâ, Avrupa Ahvâline Dâir Risâle, İtalya Seyahatnâmesi, Ma'rûzât, Mustafa Reşid Paşa'ya Yazdığı Mektuplar, Viyana'dan Bâbıâlî'ye Yazdığı Mektuplar, İskenderiye'den Bâbıâlî'ye yazdığı Mektuplar, Tanzîmât-ı Hayriyye'ye Dair Valilere Gönderilen Ferman ve Siyasi Yazılar, Resmî ve Hususi Mektupları, Meclis-i Vâlâ Reisi ve Meclis-i Tanzîmât Azası İken Kaleme Aldığı Mazbatalar, Devlet İşlerinin Düzeltilmesi İçin Muhtelif Zamanlarda Yazılan Lâyihalar ve Mazbatalar, Bazı Islâhata Dair Kaleme Aldığı Lâyihalar, Risâle-i Ahlâk, Zeyl-i Risâle-i Ahlâk, Siyâset-i Esâsiyye ve Dâhiliyye başlıklarını taşımaktadır.