Madde Detay

Asıl adı Mehmed Tevfîk, mahlası Tevfîk'tir. Çerkeşşeyhi-zâde Mehmed Tevfîk Efendi diye tanınır. Mehmed Tevfîk, 1242/1826 yılında Ankara'da doğar (Mehmed Tevfîk 1304: 46). Dedesi Halvetiyye’nin Çerkeşiyye kolu kurucusu Çerkeşî Mustafâ Efendi (ö.1229/1814), babası Ankara müftülerinden Osmân Vehbî (ö.1277/1860)'dir (Azamat 1993: 272). İlk eğitimini babasından alan Tevfîk, daha sonra İstanbul’a giderek Vidinli Mustafâ Efendi ile Hâfız Seyyid Efendi’nin derslerine devam eder ve 1269/1852’de icazet alır. Sırasıyla Beşiktaş, Halep, Bursa, Kayseri, Balıkesir, Çankırı, Kahire ve Medine’de kadılık görevlerinde bulunur. Bu görevini tamamladıktan sonra Ankara’ya dönüp müderrislik yapar, bu esnada çeşitli resmî görevler alır. İstanbul kadılığı, Rumeli Kazıasker muavinliği ve Şeyhülislamlık tedkik-i müellefât encümeni riyaset görevlerine getirilir. 1302/1885’te Aydın vilayeti Çeşme kazasında halk arasında arazi meselesinden dolayı ortaya çıkan ihtilafı çözmek için padişahın emriyle gönderilen komisyona başkanlık yapar (Mehmed Tevfîk 1304: 48). 1319/1901’de İstanbul’da vefat eder ve Aksaray-Sofular'daki Şeyh Ekmel dergâhına defnedilir (İnal 1970: 1873).

Eserleri şunlardır:

1. Meziyet-i İslâmiyye

2. Gâyetü’l-Beyân fi İlmi’l-Mîzân

3. Behcetü’t-Tarf fî İlmi’s-Sarf

4. İcmâl-i Nahv-ı Arâbî

5. Hediyyetü’s-Sıbyân

6. Miftâhü’l-Akâ'id

7. Levâyihü’l-Kudsiyye fî Fezâil-i Şeyhu Ekber

8. Mecmûa-i Fezâ'il

9. El-İtkân fi Tahkîki’l-Îmân

10. Tahkîk-i İdrâkât

11. Risâle fi Kabûli’t-Tevbe

12. Şerh-i Akâid-i Nesefi Tercümesi'ndeki hatalara dair risale.

13. Kasâ'id-i Tevfikiyye: 1283/1866 yılında Mısır’da, 1286/1869 yılında Şam’da Dîvânçe ismiyle basılan bu eser, 1304/1886 yılında İstanbul'da -ilave şiirlerle- Kasâ'id-i Tevfikiyye ismiyle bastırılmıştır. Dîvânçe'de 16 kaside, 1 terkib-i bend, 1 mesnevi bulunmaktadır.

Şiirlerinden onun klasik edebiyatın son temsilcilerinden olduğu, bu şiirin teknik ve kültürüne vakıf, mazmun ve hayal dünyasına aşina, duygu ve düşüncelerini, ince hayallerle kelime ve mazmunları yerinde kullanarak nazmedebilen usta bir şair olduğu anlaşılır (Eliaçık 2004: 157). Mehmed Tevfîk Efendi, Nef'î’ye nazire yazarak onun etkisinde büyük oranda kaldığını ortaya koyar. Özellikle onun “sözüm” redifli kasidesine yazmış olduğu nazire dikkat çekmektedir. Fahriyede Nef’î’yi geçmesine rağmen Nef'î'nin şiirlerindeki sağlam cümle yapısına ve şiirindeki akıcılığına ulaştığını söylemek mümkün değildir (Akyol 2006: 182). Medhiyelerinde, fahriyelerinde, hicivlerinde, tabiat tasvirlerinde aşırı bir mübalağa vardır. Bu özelliği ile Nef’î’yi dahi geçmektedir. Mehmed Tevfîk ayrıca Muhyiddin ibn Ârabî’nin etkisinde de kalmıştır. Özellikle “vücûd” redifli naatında bunun etkisi görülür. Ayrıca Levâyihü’l-kudsiyye fî fezâil-i Şeyhu Ekber adlı eseri bir İbni Arâbî müdafaasıdır (Yücer 2008: 335). Mehmed Tevfîk’in şiirlerinde açıklık ve düzgünlük göze çarpar. O, kelimeleri ve tamlamaları yerli yerinde ve kusursuz bir biçimde kullanmıştır. Kapalı, girift mazmunlar pek görülmez. Söylemek istediğini açıkça söyler. Şiirlerinde açık, düzgün ve uyumlu bir söyleyiş dikkat çeker. Tevfîk'in şiirlerinde zaman zaman Hint üslubunun etkisi de görülür.

Akyol, İbrahim (2006) “Çerkeşşeyhizâde Mehmet Tevfik Efendi ve Nef‘î’ye Naziresi” Çankırı Araştırmaları Dergisi. 177-190.

Azamat, Nihat (1993). “Çerkeşî Mustafa Efendi”. İslam Ansiklopedisi. C.8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 272-275.

Çerkeşşeyhi-zâde Mehmed Tevfik (1304). Kasâ'id-i Tevfîk. İstanbul: Mihran Matbaası.

Eliaçık, Muhittin (2004). “Çerkeşîzâde Muhammed Tevfik Efendi ve Şiirleri” Doğumunun 100. Yılında Zeki Ömer Defne ve Çankırılı Şairler Sempozyum Bildirileri. Çankırı. 155-223.

İnal, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal (1970). Son Asır Türk Şairleri. Cüz. 10. İstanbul.

Yücer, Hür Mahmut (2008). “Bir İbn Arâbî Müdafaası, Çerkeşîzâde Mehmed Tevfik Efendi ve 'Levâyihü’l-kudsiyye fî fezâil-i Şeyhu Ekber' Adlı Eseri". Tasavvuf Dergisi. (21): 331-351.

Kaside

(Nazîre-i Nef‘î'den)

Şu‘le-i dâğ-ı tecellî-i beyânîdir sözüm

Pertev-i rûy u dil-i lafz u me‘ânîdir sözüm

 

Devr-i a‘lâ-yı felek erkânının her subh u şâm

Hizbü’l-ahzâb-ı dil-i kerrûbiyânîdir sözüm

 

Bülbül-i gülşen-sarây-ı bağ-ı şevk u hayretim

‘Âlemin hem derdi hem dârû-yı cânıdır sözüm

 

Nev-‘arûs-ı bikr-i fikrin hacle-i endîşede

Çehre-perdâz-ı edâ-yı hüsn ü ânıdır sözüm

 

Kabza-i teshîrime geçmez mi yâ mülk-i sühan

Deşt ü pehnâ-yı beyânın Kahramânıdır sözüm

 

Tab‘ım üstâd-ı muallim-hâne-i feyz-i ezel

Ol mu‘allim-hânenin bir tercemânıdır sözüm

 

Sînem ol gencîne-i iklîm-i gayb-ı lâ-yezâl

Ol diyârın bir metâ‘-ı râyegânıdır sözüm

 

Levh-i şi‘rim ‘arşa ta‘lîk etseler bir şey midir

Sadr-ı sâlâr-ı kemâlin zer-nişânıdır sözüm

 

Ehl-i dil sâhib-hüner anlar bahâ-yı kadrini

Nükte-sencân-ı zamânın hırz-ı cânıdır sözüm

 

Yâ enîn-i kalb-i ‘âşık yâ figân-ı ‘andelîb

Bir cihân-ârâ nevâ-yı dil-sitânîdir sözüm

 

Nasîhatü'l-İhvân'dan

‘Âlemin hâlini bir şeb düşünürken tenhâ

Geldi gûş-ı dil-i vîrâneme bir özge nidâ

 

Bu idi hâsıl-ı ma‘nâsı anın pîrâne

Nush u pend eyleyeyim sıdk ile her yârâna

 

Dizeyim ol güheri silk-i beyâna mevzûn

Ki suhûletle ola kuvve-i hıfza makrûn

 

Okuyup hem amel etsinler anı evlâdım

Kala ta haşre kadar dilde benim de yâdım

 

Ey oğul her ne kadar sâhib-i sâmân olsan

Zâhirâ mâlik-i izz ü şeref ü şân olsan

 

Olsa dûşunda kabâ başına giysen zer tâc

Yogise ma‘rifetin derler ana istidrâc

 

Hüneri olmayana fâ'idesi yok nesebin

Etmez evlâda sirâyet şerefi cedd ü ebin

 

Cevher-i fazl u kemâlâtı olursan câmi‘

Gün gibi nâmın olur rûy-ı zemînde lâmi‘

(Çerkeşşeyhi-zâde Mehmed Tevfîk (1304). Kasâ'id-i Tevfik. İstanbul: Mihran Matbaası. 8-12, 41-42.)