Madde Detay

Kazakistan’ın Torgay iline bağlı Sarıtübek köyünde doğar. Kazakların Orta Cüzüne bağlı Argun boyundandır. Babası, Ahmet’i Torgay şehrindeki iki sınıflık Rus-Kazak okuluna gönderir. Ancak babasının sürgüne gönderilmesi üzerine onu, annesi ve amcası okuturlar. Ahmet, 1886’da Rus-Kazak okuluna başlar. 1891’de Orenburg’daki öğretmen okuluna girer. 1895’te de öğretmenliğe başlar. Bu süre zarfında Rusça eğitim de alır. Kazakistan’ın değişik bölgelerindeki okullarda öğretmenlik yapar. Baytursınulı, 1896’da Kazak tarihi, etnografyası, folkloru ve dili üzerinde çalışmalar yapan Çuvaş Türkü Alektorov ile tanışır. Ahmet Baytursınulı, bu buluşma sırasında Kazakistan dışındaki Kazakların yaşayışları ve Kazak ülkesi üzerinde sürdürülen yayılma ve sömürü siyaseti yanında Rus âlimi İlminskiy’nin çalışmalarının Kazakları eğitme amaçlı olmadığını birer misyonerlik faaliyeti olduğunu Alektorov’dan öğrenir. Bu görüşmeden sonra Ahmet’in siyaset, eğitim, bilim ve kültür alanındaki düşünce dünyası değişir ve O, İsmail Gaspıralı’nın temellerini attığı bütün Türkistan’a yayılan Usul-i Cedid adlı eğitim sistemini yakından takip etmeye ve savunmaya başlar.

Kazak dili ve edebiyatının tarihî gelişimini araştırmasının yanında modern Kazak edebiyatını nasıl oluşturabileceğinin yollarını da arar. Kazak halkının folklor malzemelerini derler, inceler ve araştırır. Kazak toplumunun sosyal ve kültürel hayatıyla ilgili inceleme, makale ve şiirler yazar. Rus klasiklerinden birçok çeviri yapar. “Kazaklar bağımsız millettir” diyerek kendisiyle aynı görüşte olan aydınlarla birlikte Çarlık Rusyasının artan baskılarına karşı çıkarak siyasete atılır.

Kazak çocuklarının alması gereken eğitim konusunda kaleme aldığı yazılarıyla dikkatleri üzerine çeken Baytursınulı, 1909 yılında hükûmete karşı girişimlerde bulunmakla suçlanır. Önce Karkaralı cezaevine, sonrasındaki süreçte Semey hapishanesine nakledilir. Ardından da sürgün olarak Orenburg’a gönderilir. 9 Mart 1910’da sürgün yıllarını geçirmek üzere Orenburg’a gelir. 1917 yılı sonuna kadar burada kalır. Bu süreçte yazarlık ve yayıncılık hayatına başlar. O, Kazak gençleri ile Orenburg’da 1913 Martında “Kazak” adında haftalık bir gazete çıkarmaya başlar. Gazetenin çıkış amacı, “Kazakların bilimsel, edebî, siyasi, sanatsal açıdan yetişip gelişmesi, halkın eğitilmesi” olarak belirlenir. Gazete, dört yıllık yayınının ardından 1917’de hükümet tarafından kapatılır.

21–28 Temmuz 1917 Kurultayında Kazak partisinin kurulması kararı çıkar. Baytursınulı, bu kararın ardından “Kazak” gazetesinin 27 Kasım 1917 tarihli sayısında yeni kurulan “Alaş” partisinin programını yayınlar. O yıldan 1919’a kadar da “Alaş-Orda” hükûmetinin eğitim bakanlığını yapar. “Alaş-Orda” 1919’da dağıtılır. O, bu süreçte “Alaşétan ayrılarak, hürriyet ve bağımsızlık sözleri vererek idareye gelen Bolşeviklerin safına geçer. Moskova’ya giderek bizzat Lenin’le görüşür ve Lenin’in isteğiyle 1920’de “eğitim bakanlığı”na atanır.

1921–1925 yılları arasında bilim ve edebiyat komisyonu başkanlığı, Kazakistan Araştırmaları Komisyonu fahri başkanlığı, 1921–26 yılları arasında Orenburg’daki Kazak Eğitim Enstitüsü’nde hocalık görevlerini yürütür. 1925 yılına kadar Komünist Partisi üyeliğini sürdürür. Bu tarihten sonra sadece bilime ve öğretmenliğe yönelir. Taşkent’teki Kazak Pedagoji Enstitüsü’nde Kazak Dili ve Edebiyatı dersleri verir. 1928’de Almatı Kazak Memleket Üniversitesi’ne davet edilir ve burada Kazak Dili ve Edebiyatı profesörü unvanıyla dersler vermeye başlar. Stalin’in ilk göreve geliş dönemine rastlayan bu yıllardan sonra Stalin ilk icraat olarak Orta Asya Türk aydınlarını takibe almaya ve onları ortadan kaldırmaya başlar. Türk aydınları “pantürkist”, “halk düşmanı” ve “devrim düşmanı” olmakla suçlanır. Baytursınulı da bu fırtınadan nasibini alır ve “halk düşmanı” suçlamasıyla 1 Haziran 1929’da gözaltına alınır. 2 Haziran’da tutuklanır ve Arhangelsk’e sürgün edilir. 1934 yılında sürgünden affedilerek döner ama Almatı’da hiçbir işe kabul edilmez. Eskisi gibi bilimsel çalışma yapmasına, öğretmenlik yapmasına, herhangi bir işte çalışmasına izin verilmez. 1936-37’lerin kasırgası “Kızıl Kırgın” onu da bulur, 8 Ekim 1937’de tutuklanır. Bazı kaynaklara göre 8 Aralık 1937’de; bazılarına göre de 9 Ekim 1938’de Torgay kasabası, Cangeldi köyünde kurşuna dizilerek katledilir. O dönemdeki bütün Türk aydınlarına yapıldığı gibi onun da adına ve eserlerine bu tarihten sonra yasak konulur, adı tarih ve edebiyat kitaplarından çıkartılır.

1985 yılında yönetimdeki rahatlamadan sonra Kazak SSR Yüksek Mahkemesi’nin 4 Kasım 1988’de aldığı bir kararla M. Cumabayulı, C. Aymavıtulı, M. Duvlatulı ve Ş. Kudayberdiulı gibi Ahmet Baytursınulı da aklanır ve adları Kazak halkına iade edilir.

Kazak Türkçesinin yazı dili olması yanında Kazak Edebiyatının doğuşu ile ilgili yazı ve çalışmaları vardır. Baytursınulı, Kazak dil biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Çağdaş Kazak dili ve edebiyatının temellerini atan kişidir. Araştırmaları, daha çok öğretime yöneliktir. Baytursınulı’nın dil çalışmalarını dört grupta ele almak mümkündür:

Alfabe İle İlgili Çalışmaları: Arap alfabesini Kazak Türkçesine uyarlama çalışmaları, Baytursınulı’nın en önemli çalışmalarından biridir (1910). Okuv Kuralı adlı eserini okullarda okutulması için yayımlar. Baytursınulı’nın hazırladığı alfabe, 1924’ten 1928’e (Latin harflerinin kabulü) kadar geçerliliğini korur

Yazı, İmla ve Terimler İle İlgili Çalışmaları: A. Baytursınulı’nın usul-i cedid ve usul-i savtiye üzerindeki çalışmaları bunlarla ilgilidir. Türk lehçeleri için ortak terimler türetmeye çalışır ve bu terimleri Til Kural adlı eserinde verir.

Okullar İçin Hazırladığı Ders Kitapları İle İlgili Çalışmaları: Baytursınulı, savunucusu olduğu eğitim yöntemlerini, yazdığı okul kitaplarında uygular. Bu çalışmalarıyla Kazak dil biliminin kurucusu sayılır. Araştırmaları, Kazak dili tarihi çalışmalarının da temelini oluşturur. Bu konuları ele aldığı ders kitabı olarak yayımlanan eserleri şunlardır: Kazak Türkçesinin ses bilgisi özelliklerine göre düzenlenen Oquv quralı (Okuma Kitabı, 1912), Kazak Türkçesi’nin ünlü uyumu konusunda kaleme aldığı Til qural (Dil Bilgisi Kitabı, 1914–15), alfabe ve alfabe eğitimi ile ilgili Bayanşı (Başlangıç veya Yöntem Kitabı, 1920) ve Kazakça Elippege Bayanşı (Kazakça Alfabeye Başlama); yine bir dilbilgisi kitabı olan Til tanıtqış (Dil Bilgisi, 1925). Edebiyatın teorik konularını da ele alan Ädebiyet tanıtqış (Edebiyat Teorisi, 1926) adlı eseri, Kazak estetiğinin temeli olarak da kabul edilmektedir. Eserdeki edebiyat terimlerini Baytursınulı oluşturmuştur, bu terimler bugün de kullanılmaktadır. Til jumsar (Dilin Kullanımı, 1928) adlı eseri ise konuşma, okuma ve yazma dilinin kullanımı konusundaki çalışmasıdır.

Halk Kültür Ürünleri Üzerindeki Çalışmaları: Baytursınulı, destan, joqtav (ağıt) gibi halk edebiyatı ürünlerini halk arasından derlemiş, Er Sayın Destanı (1923), 23 Joktav (23 Ağıt) adıyla yayımlamış ve böylece Kazak folkloruna ve folklor çalışmalarına katkıda bulunmuştur. Ayrıca, A.V. Zatayeviç, Baytursınulı’nın Kazak müziği ve şarkıları ile ilgili çalışmalar yaptığını Kazak Halkının 1000 Şarkısı adlı eserinde ifade etmektedir.

Şair, kendi şiirlerini Masa (Sivrisinek, 1911) adlı eserinde yayımlamıştır. “Masa” bir semboldür. O, şairin ve uyuyan milleti uyandırmaya çalışan aydınların sembolüdür. Eserde, Puşkin ve Krilov’dan tercüme edilmiş şiirler de yer almaktadır.

Qırıq Mısal (Petersburg, 1909) adlı eserinde çevirilerini yayımlar. Bu eserde, daha çok Krilov’dan ve Rus edebiyatı deneme yazarları A. P. Sumarakov, V. İ. Maykov, İ. İ. Hemnitser, A. S. Puşkin, Lermantov ve lirik şair S. Y. Nadson’dan çeviriler yer almaktadır.

Kaynaklarda onun, Kazak halkının medeniyeti, tarihi gibi konuları da ele aldığı Medeniyet Tarihi adlı bir eserinin olduğundan da bahsedilmektedir. Bazı kaynaklarca bu bilgi verilse de eserin kendisi de müsveddesi de bugüne kadar bulunamamıştır.

Genellikle eğitim ve öğretim konularında çalışmalar yapan Baytursınulı’nın amacı, savunduğu fikirleri kendi ülkesinin çocuklarına ve halkına anlatabilmek, onları aydınlatmaktır. Eğitim konusundaki görüşlerinde Usul-i Cedid adlı Türk eğitim sisteminin etkisi büyüktür. O, bu sistem vasıtasıyla hür, bağımsız, ilerlemiş ve kalkınmış bir Kazakistan’ın imarını sağlamak ister.

Kırım Tatarı İsmail Gaspıralı(1851- 1914)’nın temsilcisi olduğu Usul-i Cedid adıyla bilinen batılı eğitim sistemi, Baytursınulı’nın Kazak eğitim sisteminde uygulamak istediği sistemle birebir örtüşmektedir. Bu konudaki çalışmalarını bu minvalde yürütür.

Baytursınulı, Kazak basın ve yayın hayatının kurulması ve gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Onun 1911’den itibaren Ayqap ve Şora dergilerinde yazıları yayımlanır. 1913’te Kazak gençleri ile Kazak gazetesini çıkarır. O, gazetenin ilk sayısında gazeteyi “Halkın gözü, kulağı ve dili” olarak tanımlar.

Kazakistan’da yukarıda adı geçen gazetelerden daha önce, Türkistan Valayatı (1870–1918), Dala Valayatı (1888–1902) gibi gazeteler de yayımlanmıştır. O, gazete yazılarında, Kazakların topraklarına el konulması, toprakların kiraya verilmesi, yabancıların -genellikle Ruslar- Kazaklara ait olan ve onların yaşadıkları bu topraklara yerleştirilmesi, mahkemeler ve kanunlarla ilgili düzenlemeler, medeniyet ve kültürün önemi ve geliştirilmesi, Kazak folkloru, edebiyat, estetik, edebiyat teorisi, sanat, edebî sanatlar, okul kitapları ve bu kitapların nasıl olması gerektiği, alfabe, imla, dil bilgisi, eğitim öğretim, millî meseleler, o devirdeki siyasi ve sosyal olaylar, sağlık, temizlik, nezaket ve nezaket kuralları gibi konuları kaleme almıştır.

19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başlarında Kazakistan’da yaşanan kargaşa ve çeşitli siyasî akımlar, milliyetçilik fikri ve hareketlerini ortaya çıkarır. Kazak aydınları millî menfaatleri için birleşir, siyasi parti kurarlar. Kazakların kurduğu ilk parti “Alaş/Alaş Orda”dır. Millî çalışmalar, yayın hareketleri Stalin’in “Aydın Kıyımı”na kadar bu parti bünyesinde sürdürülür (KET–6, 2006: 215–248; Biray, 2011: 17–43).