Madde Detay

Ankara’da doğdu. Annesi Devlet Demir Yolları çalışanlarından Emine Hanım (Emo), babası gazeteci Suat Nazif Baydur’dur. Ortaöğrenimini Ankara’da Atatürk ve Gazi Liselerinde tamamladı. Londra’da 1974-78 arasında Bedford College’da sosyoloji öğrenimi gördü. Ancak son sınıfta eğitimini tamamlamadan Türkiye’ye döndü. Kendi ifadesiyle yazarlıktan önce okur olmayı öncelikli iş olarak tercih eden Memet Baydur, caz müziğine ve sinema sanatına ilgi duydu. 1960’lı yıllarda AST’ta (Ankara Sanat Tiyatrosu) Güner Sümer ve Adalet Ağaoğlu ile tanıştı ve “tiyatro virüsü” bu dönemde kanına girdi (Baydur 2002: 15).

Dışişlerinde görev yapan eşi Sina Akşin ile 1980 yılında Paris’te evlendi ve aynı yıl Ankara’ya döndüler. Ankara’da bulunduğu iki yıl içinde ilk oyunları olan Limon (1982) ve Gün Gece/Oyun Ölüm’ü (1982) yazdı. Limon’u Adalet Ağaoğlu aracılığı ile Müşvik Kenter’e verdi ve oyun 1984 sezonunda Müşfik Kenter yönetiminde İstanbul Devlet tiyatrosunda sahnelendi. Aynı yıl Limon oyunuyla “Sanat Kurumu En Başarılı Oyun Yazarı” ödülünü aldı.

Büyükelçi olan eşi’in görevi nedeniyle 1982-1986 arasında Nairobi’de bulundu. Bu dönemde Yalnızlığın Oyuncakları (1983-84) ve Kadın İstasyonu (1985-87) oyunlarını kaleme aldı. Kenya'da Toplu İletişim Okulu’nda sinema tarihi, sinematografi ve tiyatro üzerine dersler verdi. 1991 yılında Fransızcaya çevrilen Kadın İstasyonu (Electra Station) oyunu Richard Martin yönetiminde Toursky Tiyatrosunda sahnelendi (Baydur 2002: 17). 1988 yılında Kadın İstasyonu oyunuyla birincilik ödülü verilmeyen “İnönü Vakfı Tiyatro Ödülleri” yarışmasında ikinciliği paylaştı.

Ankara’da bulunduğu dönemde kaleme aldığı Cumhuriyet Kızı (1988) adlı oyunu 1989-1990 sezonunda hem İstanbul Şehir Tiyatrosu hem de Ankara Devlet Tiyatrosunda sahnelendi. Bu eseri nedeniyle hem yoğun bir eleştiri hem de yüksek bir beğeni aldı.

Yine eşinin görevi nedeniyle 1988-1992 arasında Madrid’de bulunan Baydur, bu dönemde aralarında en çok oynanan oyunları da olan Kuşluk Zamanı (1988), Yangın Yerinde Orkideler (1989), Maskeli Süvari (1989-90), Kamyon (1990), Düdüklüde Kıymalı Bamya (1990-91), Viladimir Komarov (1990), Edip Cansever ve Turgut uyarın anasına yazdığı Menekşe Korsanları (1991), Aşk (1991), Sevgi Ayakları (1992) ve Yeşil Papağan Limited’i (1992) kaleme aldı. Yunus adında bir oğulları oldu.

1989 yılında Yangın Yerinde Orkideler oyunu ile “Sanat Kurumu” ve “Avni Dilligil En Başarılı Yazar” ödüllerini aldı. 1990'da Akdeniz Tiyatro Enstitüsünün kuruluşunda yer aldı. 1992'de Bonn Tiyatro Bienali'nin Türkiye danışmanlığını görevini üstlendi. Buenos Aires Kitap Fuarı bünyesinde düzenlenen Jorge Luis Borges Sempozyumu, Helsinki Yazarlar Buluşması gibi uluslararası toplantılara davet edildi ve konuşmalar yaptı.

1992 yılında Roland Fichet Tiyatrosunun ısmarladığı Doğum adlı oyununu kaleme aldı. Yine aynı yılın ürünü olan Çin Kelebeği ile Doğum oyunları Fransa’da Bretagne’de ve Avignon Tiyatro Festivali’nde sahnelendi. Ankara’da bulunduğu yıllarda Tensing (1993) ve Genel Anlamda Öpüşme (1993) oyunlarını yazdı. Viladimir Komarov oyunu ile “1993 Avni Dilligil Ödülü”nü aldı. Memet Baydur'un yakın arkadaşı ressam ve fotoğraf sanatçısı Ali Arif Ersen'in ünlü tablolarından biri de Vladimir Komarov oyununa gönderme yapan kozmonot kaskıdır.

Eşinin son görev yeri olan Mclean (Washington D.C.)’da 1994-1998 yılları arasında buldu. Kutu Kutu (1993-94), Elma Hırsızları (1996), Güne Bakan Cam Kırıkları / Yalancının Resmi (1996) oyunları bu dönemin ürünleridir.

Ömrünün son yıllarını Ankara’da geçiren Baydur, Uğur Mumcu Vakfı’nda sinema tarihi dersleri verdi ve sinema gösterilerinin programlanmasına yardımcı oldu (Baydur 2002: 19). 2000'de Güne Bakan Cam Kırıkları oyunuyla “4. Afife Tiyatro Ödülleri Cevat Fehmi Başkut Özel Ödülü”nü aldı. Son oyunu olan Lozan’ı 2001 yılında tamamladı.

Memet Baydur’un ilk yazısı 1979'da Yeni İnsan dergisinde yayımlandı. Ayrıca Milliyet Sanat, Gösteri, Bilim ve Ütopya, Kitap-lık, Tiyatro Tiyatro ve Sanat Dünyamız dergilerinde ve Cumhuriyet gazetesinde özellikle sinema ve tiyatro sanatı ile edebiyat üzerine deneme, eleştiri ve öyküler kaleme aldı.1997'de Yıldız Kenter tarafından oynanan Terrence McNally’in Maria Callas-Master Class adlı oyunu da Memet Baydur’un basılmamış çevirileri arasındadır.

24 Kasım 2001'de yakalandığı kanser hastalığından kurtulamadı ve hayata veda etti.

Memet Baydur, seksenli yıllarda durgunluk dönemine girmiş olan Türk tiyatrosuna yeni bir soluk getirmiştir (Şener 2011: 109). İlk oyunu Limon’dan itibaren gerçekçi tiyatro dilini kıran onun yerine gelenekten beslenen ve batı tiyatrosu ile doğu tiyatrosunun özlenen sentezini kendi özgün tarzı ile kurmayı başarmış oyunlar kaleme almıştır. Tüm oyunlarında şaka, oyun ve eğlence vardır. Ama bunların ardında hayatın gerçek, ciddi ve acı yanları seyirciye sunulur. Dili, oyunlarının merkez noktasına yerleştirir. Söz oyunlarından, gevezelikten, yanlış anlamalardan, artık unutulmuş eski sözcüklerden, gündelik hayatın moda deyimlerinden faydalanır. Baydur’un “şakacı üslubu eksikli olanı, kusurlu olanı alaya alan halk güldürülerinin kaba mizah üslubundan farklıdır (…) ironik anlatımla seyircinin anlayıp gülme dürtüsüyle durup düşünme isteği arasında sıkışıp kalması amaçlanmıştır” (Şener 2011: 111). Ayşegül Yüksel, Memet Baydur’un yazarlığında başarıyı özellikle “Türkiye’ye ve dünyaya hem ‘içeriden’ hem de ‘dışarıdan’ baktı. Bu da bir ayrıcalıktı. Çok geniş bir düzlemde gözlemledi Türkiye’yi ve dünyayı.” şeklinde yorumlar (Yüksel 1997: 24).

1982'de kaleme aldığı ilk oyunu Limon ile Memet Baydur, kendini toplumdan soyutlamış elitist sözde aydınları merkeze alır. Küçük korunaklı dünyalarına sığınmış ve hiçbir şeyle ilgilenmeyen bu sözde aydınlar, viski içip klasik Batı müziği dinleyerek içinde bulundukları dünyanın toplumsal gerçeklerine gözlerini kapamışlardır. Sevda Şener, yazarın özellikle “Her şey eksik, her şey bir numara küçük, her şey karton, her şey tek boyutlu ulaşıyordu bize” repliği ile hayranlık duyduğu ve izinden gittiği Oğuz Atay’a gönderme yaptığını belirtir (Şener 2011: 111).

Kuşluk Zamanı’nı oluşturan kısa oyunları ile birlikte yazdığı toplam 26 oyunda toplumun tüm katmanlarından insan manzaraları görülür. Profesörler, bedenini satarak geçinmek zorunda kalan kadınlar, sanatçılar, kabadayılar, kamyon şoförleri, ev kadınları, küçük burjuvalar, aydın geçinenler, garsonlar, yaşlılar, gençler, kadınlar kısacası 1980 sonrası Türkiye’deki yeni düzenin tüm unsurları bir müzik sevdalısı olan Memet Baydur’un oyunlarında bir caz müziğinin değişen tonları gibi karşımıza çıkar. Uzun yıllar yurtdışında yaşamış olmanın verdiği avantajla Memet Baydur 1980 sonrası yeni Türkiye’ye dışarıdan ve nesnel bakabilmeyi başarır. Taraf tutmayan eleştirel bakışını toplumun tüm katmalarına yöneltebilmiştir (Büyükarman 2017: 454). Ayşegül Yüksel, Baydur’un oyunlarını; “yemekten sohbet etmeye, eğlenceden sanata, kısacası yaşama malzeme olan her şeye ince bir beğeni ile yaklaşma; yoz kültüre, bağnaz düşünceye, duyguda akıl yürütmede ve davranışta hazır reçetelere, her türlü kısıtlamaya her türlü hoyratlığa en genel anlamda ‘duyarsızlığa’ başkaldırma” olarak değerlendirir (Yüksel 1997: 24).

Memet Baydur yerelden evrensele ulaşma noktasında Türk oyun yazarlığında önemli bir yapı taşıdır. Yazarlığı büyük bir doğaçlama olarak gören Baydur, ilk kez yazmaya başladığı 1978 yılında kafasında oyunlardan oluşan bir fresk (bir büyük duvar resmi) olduğunu ve yazarlık serüveninin 25-30 oyunluk bütünüyle Türkiye’yi anlatan, bir yazma süreci olduğunu belirtir. Tüm oyunları büyük bir resmin parçaları olacaktır ve birleştiklerinde Türkiye’yi anlatacaklardır. Memet Baydur’a göre sanat disiplinleri içinde kendine ve anlatmak isteği meseleye en uygun tür tiyatro olduğu için oyunlar kaleme almıştır (Baydur 2011: 59).

Gözün Kahverengi Suyu (1995) adı altında kitaplaşan ve içinde “Polis Hikâyesi”, “Gün Gece/Oyun Ölüm”, “Hayalet Hikâyesi”, “Kuyu”, “Afrika”, “İskarpin”, “Saydam Bir Örtü”, “Dört Kısa Hikâye”, “Karışık Teknik”, “Marginalia”, “Büyülü Alan” hikâyeleri bulunan eserin en önemli özelliği Baydur’un birçok anlatım tekniğini bir arada kullanmasıdır. Okuruyla doğrudan konuştuğu ona hitap ettiği hikayeleri olduğu gibi anlatıcı yönünü değiştirdiği kimi zaman cansız varlıkları konuşturduğu kimi zaman da canlıları nesneleştirdiği hikayeler de kaleme almıştır. Jale Parla bu kitaptaki hikayeler için hem modernist hem fantastik hem postmodern hem de klasik teknikleri ustaca harmanlamıştır yorumunu yapar (Jale Parla 2002: 31). Bu öykülerde kullanılan anlatım tekniklerindeki arayış ve deneme onun yakın arkadaşı Orhan Pamuk ile ortak noktası gibidir. Hikâyeleri de oyunları gibi ironiktir.

Şiir'ler de kaleme almış olan Memet Baydur'un; "Önce Yunuslar", "Göndermeler", "Ya Gökyüzü" ve "Belirgin Özlem" şiirleri ölümünden sonra yayımlanan Elvada Dünya Merhaba Kâinat (2002) isimli eserde yer alır.

Memet Baydur'un gazete ve dergilerde müzik özellikle caz müziği, sinema, tiyatro, resim, dünya ve Türk edebiyatan romanlar ve yazarlar, bilim ve bilim insanları, güncel politika ve kendi yazarlık serüveni üzerine kaleme aldığı denemeleri, Hepsini Okudunuz mu? (1996), Uccello´nun Kuşları (2002), Sinema Yazıları (2004) ve Sessiz Güvercinler Ülkesinde (2006) kitaplarında biraraya getirilmiştir. Bu yazıların ortak özelliği Baydur'un derin entellektüel birikimini, sade ve açık bir üslupla ama kendisine has o ince ve alaycı diliyle okuyucusuna sıkmadan iletebilmesidir. Okuyucu, denemelerin içeriğinin zenginliğinden, yeni okumalara, gözlemlere, müzik keşiflerine ve önerilen filmlere doğru yepyeni bir okuma serüvenine girer ve bu denemelerle zenginleşir (Graf 2008: 15). Cevat Çapan ise bu denemeler için Memet Baydur’a söylenmesi gereken bazı önemli şeyleri söyleme fırsatı yaratı, bu yazılar "eleştirel bir duyarlılığın kamuoyunu ilgilendiren kişileri ve olayları açığa çıkaran kısa ama çok özlü yazılar[dır]." yorumunu yapar (Çapan 2002: 74).

Memet Baydur ve Adalet Ağaoğlu mektuplaşmaları arada kesintilerle 1977-1986 yılları arasını kapsar. 1960'lı yıllarda Ankara AST'da başlayan bu tanışıklık ile yazarlık serüveninin başında genç ve meraklı Memet Baydur, dünyanın dört bir yanında yaptığı gözlemleri, seyrettiği filmleri ve tiyatroları, okuduğu kitapları, dinlediği müzikleri birer deneme lezzetinde yazdığı mektuplar ile Adalet Ağaoğlu ile paylaşır. Daha sonra bu mektuplar, Mektuplaşmalar başlığıyla 2005’te yayımlanır. Mektup almanın ve yazmanın son derece keyifli bir eylem olduğunu belirten Memet Baydur, e-posta yazışmalarının mektubu ortadan kaldırmasına yerinir. “...İnsanların mektuplaşarak haberleşmesini, dertleşmesini, söyleşmesini hep sevmişimdir. Tabii iki insanın mektuplarını okumak bir çeşit röntgenciliktir ama yıllardır “mektuplaşma” edebiyatının başeserlerini toplar dururum. Mektupları okumak ile örneğin iki insanın telefonlarını dinlemek ya da e-mailleşmelerini dikizlemek arasında fark vardır. İnce, güzel, insanca bir fark. ” (Baydur 2002: 354).