Madde Detay

Hayâtî hakkında bilgilerimiz son derece sınırlıdır. Bilinen tek eseri Sıfatü'l-Haremeyn’i Çağatay Türkçesi özellikleriyle kaleme aldığına göre onun Çağatay Edebiyatı içerisinde yer aldığı sanılmaktadır. Eserin sonunda bizzat kendisi tarafından verilen bilgilere göre Hayatî'nin asıl adı ‘Abdülaziz bin Mahmûd el-İsfahanî'dir. İsimden İsfahanlı olduğu anlaşılmaktadır. Bunun dışında onun hakkında bilinenler Sıfatü'l-Haremeyn 'i yazdığı H. 927 yılı Zilkade ayında/ Ekim 1521'de sağ oluşudur. Eserini 16. yüzyılda verdiği için onu Çağatay Edebiyatının klâsik dönemi içerisinde değerlendirebiliriz.

Bilinen tek eseri Sıfatü'l-Haremeyn, Hayâtî'nin bir hac yolculuğu sırasında Mekke ve Medine'deki kutsal mekanları Çağatay Türkçesiyle anlattığı 1356 beyitlik bir mesnevîdir. H. 927 yılı Zilkade ayında/Ekim 1521 Mekke'de yazılmıştır. Hac dönüşünde devrin Osmanlı Padişahı ve İslâm âleminin halifesi Kanunî Sultan Süleyman'a sunulmuştur. Sıfatü'l-Haremeyn, tasvir ağırlıklı bir eserdir. Aruzun müfte‘ilün müfte‘ilün fâ'ilün kalıbıyla yazılmıştır. Manisa İl Halk Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü 5145 numarada kayıtlıdır.

Eserinden edinilen izlenimlere göre Hayâtî hakkında şunlar söylenebilir: Onun iyi bir eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. Kafiye düzeni, vezindeki ustalığı, bildiklerini şiir anlayışı, şiir disiplini ile ifade etmedeki rahatlığı ve mazmunlar konusundaki başarısı onun iyi bir şair olduğunu göstermeye yetmektedir. Manzumesinde anlattıkları bilgilerden anlaşıldığına göre İslâm tarihini, kutsal mekanları ve dinî kuralları iyi bilmektedir.

Şair, Arapça ve Farsçadan kelime kullanmanın ötesine geçmiş, kurallarıyla beraber ifade birliklerine, hatta cümlelere yer vermiştir. Bu durum onun iki doğu dilini iyi bildiğini göstermektedir. Ayrıca Çağatay Türkçesi ile kaleme aldığı eserine, Oğuz Türkçesinin bazı özelliklerini ustalıkla ifadelere yansıtması onun Oğuz Türkçesi konusundaki yeterliliğini gözler önüne sermektedir.

Çelebioğlu, Âmil (1994). Kanûnî Sultân Süleyman Devri Türk Edebiyatı. İstanbul: MEB Yay.

Demir, Necati (hzl.) (2004). Sıfatü'l-Haremeyn.  (Harezm Türkçesi). Ankara: Akçağ Yay.

Der-beyân-ı Müşâbeheti ‘Arş-ı Â 'zam bi'-l Ka ‘be-i Mu ‘aẓẓam u Kalb-i İnsân-ı Mükerrem

 

 Münşî-i âfâḳ itip inşâ tamâm

 Tapdı ol inşâ bile enfes ni'âm

 Nice ki yaratdı şeh-i kibriyâ

 Bar gehî ‘arşnı fevḳ-i semâ

 ‘Arş-ı mücâvâdide yir üzre hem

 Ḳıldı binâ bir ḥarem-i muḥterem

 Dâyire-i ‘arşnı ḳılġup maṭâf

 Barça melâyik anga ilep ṭavâf

 Kesb-i taḳarrüb ḳılıp Allâhge

 Vâsıṭa ilep dil-i âgâhge

 Mundaḳ irür barça melâyik işi

 Şübpe kitürmez anga mü’min kişi

 Pes bu ṣıfât-ıla kilüp ehl-i râz

 Ka ‘be ṭavâfın ḳılup ilep niyâz

 İlgedür ol maḳṣad u maḳṣūd-ı ḥaḳ

 Ma ‘bede ol irür ü ma‘būd-ı ḥaḳ

 İvrilüp anga ḳamu ister necât

 Anda açup çoḳ melek tig ḳanat

 Kökde melâyikġa birüp ‘izz ü câh

 Yirde birüp ṭıynet-i âdemġa râh

 Kesb-i kemâl iyleyüp ehl-i kemâl

 Kim bola tapġay nazar-ı Ẕü'l-celâl

 Ka ‘be bu vech-ile ki tapmış nizām

 ‘Arş-ı mücâvâtide bolmış tamām

  Hem daḫı bir nev‘-i rivâyet budur

 Ehl-i ṣafâ içre ḥikâyet budur

 Kim yir ü kök bolduġı sâ ‘at binâ

 Yir üze ḳıldı tefâḫür-i semâ

 Küldi binā ‘arş mining üzere pes

 Ferş bu kün munga muḳābil imes

 Yir itip zârî vü ilep du‘â

 Derd bile iytdi ki yâ Rabbenâ

 Kök mining üstimġa tefâḫür ḳılur

 ‘Arşdın utru kim anıng üzeredür

 Kildi nidâ yirige kim derc-i fikr

 Sinde daḫı ḥâṣıl itey dürr-i bikr

  Dürr dime kim bireyür irür muḥterem

 Ḫalvet-i ḫâṣ ola mining ol ḥarem

 Kökġa tefâḫürni ḳılup sin daḫı

 Kim sanga teşbîh bolup min daḫı

 Sinde eger ‘arşnı ḳıldı binâ

 Minde yaratdı ḥarem-i bâ-ṣafâ

 Yir şeref-içün aḥad-ı Ẕü'l-kerem

 Birdi bu yanglıġ ḥarem-i muḥterem

 Nitekim âfâḳ tini içre bar

 Ka ‘be ḥarîmi ḥarem-i Kird-gâr

 Ancılayın bar ten-i insân ara

 Ḳalb-i muṣaffâ ḥarem-i kibriyâ

 Tapdı çü ol ḳalb yaḳın nūr-ı ‘ayn

 Boldı anıng menzili fi‘l isba ‘ayn

 Ḳılmaġay er bolsa kişi ṭavf-ı dil

 Fâyidesi yoḫtur itip ṭavf-ı kül

 Pes nice kim Ka ‘be-i küllni ṭavâf

 Cân u köngüldin ḳılur ehl-i maṭâf