Madde Detay

Bosna vilayetine bağlı Öziçe [Uzica] kasabasında dünyaya gelen şairin kesin olmamakla beraber 1060 / 1650 civarında doğmuş olabileceği düşünülmektedir (Rypka, 60; Akün, 10). Şairin adı Safvet Tezkiresinde Ali, diğer kaynaklarda Alaaddin olarak geçmektedir. Çağdaşı Vuslatî Ali Bey ve Abdullah Mâhir Bey gibi şairlerin akrabası olan Sâbit ilk tahsilini memleketinin önemli âlimlerinden Halil Efendi'den almıştır. 1086 / 1675 yılından önce olmakla beraber tam olarak tespit edilemeyen bir tarihte İstanbul'a gelen Sâbit burada himayesini kazanabilmek arzusuyla Kapdan-ı derya Seydî-zâde Mehmed Paşa'ya kasideler sunmuş ve kendisine intisâb etmiştir. Bu intisap sayesinde bilinen ilk resmî görevi olan Paşa'nın dairesinde "imam"lığa atanan şair yine bu ilişki vesilesiyle şöhret kazanmaya başladığını da kasidelerinde açıkça söylemiştir. Dahil olduğu ilişkiler ağının da etkisiyle 1089 / 1678'de dönemin şeyhülislamı Çatalcalı Ali Efendi'den mülazım olan Sâbit bir müddet müderris olarak görev yapıp kırk akçeyle mazul olduktan sonra kadılık mesleğini tercih etmiştir. Şairin Çorlu ve Burgaz kadılıklarının hayatının bu devresine denk geldiği tahmin edilmektedir (Akün, 11). 1098 / 1687'den itibaren Edirne'de bulunan Sâbit, Kırım Hanı Selim Giray'ın 1101 / 1690'da bu şehre ikinci defa gelişi üzerine kendisine bir kaside sunarak Kefe kadılığını talep etmiştir. Aynı zamanda Han için yazdığı Zafer-nâme adlı mesnevisi de beğenilen Sâbit'in bu talebi kabul görmüş ve muhtemelen aynı yıl sâniye rütbesiyle Kefe'ye kadı olmuştur. Şairin Kırım'da ne kadar kaldığı ve bir kasidesinde talep ettiği Yanya kadılığına atanıp atanamadığı tam olarak belli değildir. Bununla beraber Sâbit, 1103 / 1692 yılında Şeyhülislam Feyzullah Efendi tarafından müftü ve müderris olarak atandığı Tekirdağ'da yaklaşık sekiz yıl kalmış ve mûsıla-i sahn rütbesine kadar yükselmiştir. Ayrıca bu şehirde Şehrî mahlaslı bir şair yetiştirdiği de bilinmektedir. 1112 / 1700 yılında Saraybosna mevleviyetine tayin edilen şair pek de memnun kalmadığı bu görevden yaklaşık bir yıl sonra azledilmiştir. Sâbit uzun süren bir mazuliyetten sonra çeşitli devlet adamlarına yazdığı kasidelerin de etkisiyle 1117 / 1705 yılında Konya mevleviyetiyle görevlendirilmiş, kısa bir süre sonra bu görevden de azledilerek ayrılmak durumunda kalmıştır. Şairin son görevi 1119 / 1708'de atandığı Diyarbekir mevleviyetidir. Fakat Sâbit iki yıl sonra 1121 / 1709'de bu görevinden de azledilerek İstanbul'a dönmüş ve 3 Şaban 1124 / 5 Eylül 1712 tarihinde burada vefat etmiştir. Mezarı Topkapı Maltepe Kabristanındadır. Melâmîlik mensubu meşhur Lalî-zâde ailesine damat olan Sâbit, İsmail ve İbrahim adlı iki evlâdının ölümüne şahit olmuş, bir ilmiye mensubu olarak hayatının büyük kısmını atama ve azillerle geçirmiştir. Nitekim Sâbit'in pek çok şiirinde hayal kırıklıklarını, yolculukları esnasında yaşadığı sıkıntıları ve devlet adamlarından beklentilerini dile getiren mısralara rastlamak mümkündür. Eserleri ise şunlardır. 

1. Dîvân: Sâbit'in 39 kaside, 6 müzeyyel gazel, 3 tahmis, 44 tarih kıtası, 355 gazel, 2 tercî-bend, 45 kıta, 24 rubai, 182 müfred ve 5 lugazden oluşan mürettep divanının yurtiçi ve yurtdışındaki kütüphanelerde 60'dan fazla nüshası bulunmakta olup bu divan nüshalarının bir kısmında şairin bazı kısa mesnevileri de yer alabilmektedir (Karacan 1991; 45, 132). Nüsha sayısının çokluğu Sâbit'in gazel ve kaside şairi olarak ne kadar sevilip okunduğunu açıkça göstermektedir. Müellif hattı nüshası Azerbaycan İlimler Akademisindeki külliyat içinde yer alan Divan'ın tenkitli metni Turgut Karacan tarafından yayımlanmıştır.

2. Zafer-nâme: Gazâ-nâme ve Selim-nâme adlarıyla da anılan eser konusuna uygun olarak Şehname vezniyle (fe'ûlün fe'ûlün fe'ûlün fe'ûl) yazılmış 426 beyitten oluşan bir mesnevidir. Gazavat-name türüne giren eser, Sâbit'in hayatında önemli bir yeri bulunan Kırım Hanı Selim Giray'ın Leh ve Rus kuvvetlerine karşı 1100 / 1689 tarihinde elde ettiği Perekop-Orkapı zaferinin ve bu zafer öncesinde yaşanan tarihî olayların manzum hikâyesidir. Tevhid, münacat ve naat gibi klişeleşmiş başlangıç kalıplarının göz ardı edildiği eserde II. Süleyman'ın tahta çıkışı ve Edirne'ye gidişi, Selim Giray'ın Edirne'de II. Süleyman ile buluşması gibi olaylar ayrıntılı bir şekilde ve edebî bir üslupla işlenmiştir. Ebüzziya Tevfik tarafından 1299 / 1882 ve 1311 / 1894'te iki kere yayımlanan Zafer-nâme'nin dört yazma nüshadan hareketle hazırlanan tenkitli metni Turgut Karacan tarafından neşredilmiştir.

3. Dere-nâme: Aynı zamanda Hâce Fesâd ve Söz Ebesi adıyla da anılan eser feilâtün feilâtün feilün kalıbıyla yazılmış 169 beyitlik kısa bir mizahî mesnevidir. Konusu yerel hayattan alınma bir rivayete dayanan bu mizahî hikaye, Tekirdağ'da yaşayan Söz Ebesi adlı bir erkeğin âşık olduğu güzel bir Ermeni kadına kavuşabilmek için düzenbazlığıyla meşhur Hâce Fesâd'dan yardım alarak kadını iğfal etme macerasından ibarettir. Eserde yerel dil kullanımlarına, mizahî, kaba ve argo ifadelere sıkça yer verilmiştir. Dere-nâme'nin altı nüshadan hareketle hazırlanan tenkitli metni Turgut Karacan tarafından yayımlandı.

4. Berber-nâme: Feilâtün feilâtün feilün kalıbıyla yazılmış olan bu kısa mesnevi 111 beyitten oluşmaktadır. Eser, Çorlu'da berber çıraklığı yapan güzelliğiyle meşhur Ali adlı bir oğlanın kasabanın çapkın erkekleri tarafından iğfal edilmesini hikaye etmektedir. Hem konu hem de dil ve üslup bakımından Dere-nâme'ye benzeyen eserin yedi nüshadan hareketle hazırlanan tenkitli metni Turgut Karacan tarafından yayımlandı.

5. Amrü'l-leys: Feilâtün feilâtün feilün kalıbıyla yazılmış olan bu kısa mesnevi sadece 43 beyittir. Eser, Amrü'l-leys adlı bir hükümdarın savaş öncesinde emri altındaki bir sipahiyle giriştiği ve mizah unsurunun sürekli kendini hissettirdiği sosyal içerikli bir diyalogdan ibaret olup Turgut Karacan tarafından yayımlandı.

6. Edhem ü Hümâ: Sâbit'in yarım kalmış olan ve Edhem-nâme diye de anılan bu mesnevisi feilâtün mefâilün feilün kalıbıyla yazılmış olup eksik haliyle yaklaşık bin beyitten oluşmaktadır. Şair, sebeb-i telifte özgün bir hikaye olduğunu özellikle vurguladığı Edhem ü Hümâ'yı gençliğinde yaşadığı bir aşk macerasının etkisiyle yazmaya başladığını, fakat daha sonra yarım bırakıp uzun bir aradan sonra Defterdar Hüseyin Paşa'nın oğlu Na't'î Mustafa Bey'in sözleri üzerine yeniden ele aldığını söyler. Nitekim eserin başında hem II. Mustafa hem de III. Ahmed övgülerinin yer alması bu uzayan yazım süreciyle ilgili olmalıdır. Diğer kısa mesnevilerin aksine Edhem ü Hümâ Sâbit'in klasik mesnevi formuna tamamen sadık kaldığı tek eserdir. Sâlim ve Safâyî gibi tezkireciler şairin bu eserini Atâyî'ye cevap olarak yazmayı planladığı hamsenin bir parçası olarak düşündüğünü yazarlar. Eser, Belh'te yaşayan Edhem isimli bir zâhidin kısaca tanıtılıp padişah kızı Hümâ'yı görerek âşık olduğu noktada kesilmiştir. Bazı araştırmacılar eserin meşhur mutasavvıf İbrahim Edhem'in macerası olduğunu söylemişlerdir. Nitekim kahramanın adı, Belh'li oluşu ve zâhidliği bu ihtimali akla getirse de şairin böyle bir ilişkiyi açıkça söylememesi ve eserin yarım kalmış olması bu konuda ihtiyatlı olmayı gerektirir. Eser Turgut Karacan tarafından bir nüshadan hareketle latin harflerine aktarılmıştır. Bu eserler dışında, hiç bir kaynakta geçmemesine rağmen, muhtemelen zuhûlen Ömer Faruk Akün tarafından Sâbit'e 1120'de telif edilmiş bir Hadîs-i Erba'în Tercüme ve Tefsiri atfedildi

Hem gazel ve kasideleriyle hem de mesnevileriyle döneminin en etkili ve sevilen şairlerinden biri olarak takdir gören Sâbit, çağdaşı olan tezkireciler Safâyî ve Sâlim tarafından büyük bir övgüyle anılmıştır. Yine Sâbit'le aynı dönemde yaşayan başta Nâbî olmak üzere birçok şairin kendisinden hayranlıkla söz ettiği bilinmektedir. Sâbit'in yeni bir üslup ortaya koyabilmiş ekol sahibi bir şair olduğu, beyitlerinin birer sehl-i mümteni örneği olarak görüldüğü ve şiirlerinin 19. yüzyıl ortalarına kadar sürekli okunduğu tanzir ve taklid edildiği tarihî kaynaklarda sıkça tekrarlanmaktadır.

Sâbit, bütün büyük şairler gibi divan şiiri geleneği içinde oluşan farklı şiir tarzlarını mizacı, zekası, yeteneği ve hayat algısı doğrultusunda başarılı bir şekilde sentezleyerek özgün bir üslup oluşturmayı başarabilmiştir. Bu açıdan Sâbit'i Osmanlı şiirinin kendine has bir üslup ortaya koyabilmiş nâdir şairlerinden biri olarak görmek gerekir. O, hem Necâtî ve Zâtî elinde olgunlaşıp Bâkî ile son bulan deyim ve halk diline yerleşmiş söz kalıplarının estetik bir malzeme olarak kullanıldığı klasik dönem şiir üslubunu, hem şahsen de tanıştığı ve saygı duyduğu Nâbî ile temsil edilen Sâibâne sebk-i Hindî şiirini ve bu şiirle bağlantılı vâsuht üslubunu hem de Nevizâde Atâyî'nin özellikle mesnevilerinde yer verdiği mahallî, mizahî ve gerçekçi olaylara dayalı şiir tarzını tevarüs etmiştir. Dolayısıyla Sâbit şiirinin temeli deyim, atasözü ve halk ağzındaki kalıp ifadelerin sıkça kullanıldığı, lafız sanatlarının ve kelime oyunlarının ön planda olduğu; yerel ve gündelik hayatın olumlu olumsuz bütün cepheleriyle, son derece realist bir bakışla şiire konu edildiği ve başta sevgili olmak üzere klasik şiirin güçlü sembollerinin bile tasavvuftan ve idealizmden uzak bir yaklaşımla ele alındığı gerçekçi ve mizahî bir zemine oturmaktadır. Buradan hareketle Sâbit şiirinin bir bakıma yaşadığı dönemde hayli popüler olan Şevketâne Hint üslubuna bir tepki olduğunu söylemek de mümkündür. Sâbit, keskin zekası, gözlem gücü, realist bakış açısı, alaycılığı ve espri anlayışı ile Osmanlı şiirindeki en büyük dönüşümlerden birini gerçekleştirmiş, divan şiirine farklı bir ses getirmeyi başardı. Bu dönüşüm aynı zamanda divan şiirinin son büyük değişim hamlesi olmuş, çeşitli açılardan bu çizgiyi devam ettiren Nedim, Sürurî, Sümbülzade Vehbi, Enderunlu Vâsıf ve İzzet Molla gibi son devrin büyük şairleri doğrudan veya dolaylı olarak kendisine peyrev oldular.

Sâbit'in üzerinde durulması gereken başka bir önemli özelliği de gazel, kaside ve mesnevide yani üç şiirsel alanda eserler vermesi ve bunların her birinde etkili olmasıdır. Dönemim şiir mecmularına ve antolojilerine bakıldığında onun çok sayıda gazelinin sevilerek okunduğu anlaşılmaktadır. Özellikle miraciyye ve ramazaniyyesi ise kaside alanında en çok sevilen ve takdir edilen eserleri olmuştur. Sâbit'in kısa mesnevilerinde yerel hayatın o güne kadar edebî eserlerde sıkça ele alınmayan cinsel içerikli konularını realist ve mizahi bir şekilde dile getirmesi ve Zafer-nâme'de tarihi olayları zengin edebî tasvirlerle hikaye etmesi üzerinde durulması gereken noktalardır. Bununla beraber Sâbit, Edhem ü Hümâ'yı tamamlayamadığı için geleneksel mesnevi biçimi üzerindeki tasarruflarını tam manasıyla görebilmek mümkün değildir. Sâlim ve Safâyî, Sâbit'in Atayî'ye cevap olarak bir hamse yazmak istediğini ama ömrünün buna vefa etmediğini özellikle vurgularlar. Buradan hareketle Sâbit'in, kendi döneminde gözden düşmüş olan hamse yazma geleneğini canlandırma gayreti içinde olduğunu söylemek mümkündür. Sâbit'in özellikle mesnevide Atâyî etkisinde kaldığı bir çok kaynakta tekrar edilmektedir.

19. Yüzyıl ortalarına kadar bütün kaynaklarda kendisinden övgüyle bahsedilen şair, kademeli olarak Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde ihmal edilmeye ve küçümsenmeye başlanmıştır. Her ne kadar deyim ve atasözü kullanımlarına önem verdiği için divan şiirini millî ve mahallî bir zemine çeken bir şair olarak zaman zaman takdir edilse de hakim edebiyat tarihi algısı Sâbit'i modern dönemin değer yargılarıyla alaycı, gayrıciddî, kelime oyunu peşinde koşan, cinsel içerikli galiz bir dil kullanan, popülist ve nihayet ahlakî değerleri dışlayan bir şair olarak damgalamıştır. Böyle bir algının yerleşmesinde Ferid [Kam] Bey'in Peyâm-ı Sabâh'daki yazıları baskın bir rol oynamıştır. Gibb, Rypka, Kocatürk ve yer yer Akün'ün bazı tespitleri istisna edilirse Sâbit hakkındaki bu olumsuz klişeler bir çok araştırmacı tarafından yakın zamanlara kadar sorgulanmadan kabul edilmiş, şairin üslubu ve Türk edebiyatı içindeki yeri sağlıklı bir şekilde tartışılamamıştır.

 Abdulkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.) (1985). İsmail Beliğ, Nuhbetü'l-âsâr li-zeyli Zübdeti'l-eş'âr. Ankara: Gazi Üniversitesi Yay.