Madde Detay

Asıl adı Cehân’dır. 1192/1779’da Margılan şehrinin Çildohteran Mahallesi'nde doğdu. Şiirlerinde Üveysî’nin yanı sıra Veysî mahlasını da kullandı. Üveysî’ye Ömer Han’ın eşi Nâdire’yi şair olarak yetiştirmesinden dolayı “Atin (Hatun)” unvanı da verilmiştir. Bu unvan, Bolşevik ihtilalinden önce ve sonraki ilk dönemlerde evinde eski usul eğitim veren ve çocukları okutanlara verilmekteydi. Üveysî, 1260/1845 yılında Margılan’da vefat etti.

1. Dîvân: Dört Dîvân’ı mevcuttur. İlk Dîvân’da klasik şiirin nazım şekillerinden 269 gazel, 55 müseddes, 29 muhammes ve 1 murabba vardır. Diğer üç Dîvân ise 1959’da bulunmuştur. Bu Dîvân’lardan biri 404 sayfadır. Dîvân, klasik şiirin gazel, muhammes, müseddes, mesnevî, rubai, tuyuk, lügaz, kıta ve müstezat nazım şekillerinden toplam 5628 beyitten oluşmaktadır. İkinci Dîvân ise 161 sayfa olup 2093 beyit lirik şiiri kapsamaktadır. Son nüsha ise 228 sayfadan ibaret olup 1287/1871’de kitaplaştırılmıştır. Sözünü ettiğimiz son iki nüsha, içeriği açısından yukarıda zikredilen ilk Dîvân ile aynıdır. Fakat ilk Dîvân’da, diğer nüshalarda bulunmayan 300’den fazla şiir mevcuttur. Söz konusu Dîvân’lar daha sonra yayınlanmıştır (Rezzakov vd.1963).
2. Şehzâde Hasan: Mesnevi. Özbekistan Bilimler Akademisinin El Yazmalar Bölümünde 669 numaralı envanterde bulunmaktadır.
3. Şehzâde Hüseyn: Mesnevi. Özbekistan Bilimler Akademisinin El Yazmalar Bölümünde 669 numaralı envanterde bulunmaktadır.
4. Vakîât-ı Muhammed Ali Han: Mesnevi. Özbekistan Bilimler Akademisinin El Yazmalar Bölümünde 1837 numaralı envanterin II. ve III. kısmını oluşturmaktadır.
Üveysî, yaklaşık on beş bin mısralık külliyatında klasik şiirin ifade kalıplarına bağlı kalarak duygu ve düşüncelerini büyük bir maharetle ifade etmiştir. Onun sanatçı kimliğinde Câmî, Nevâyî ve Fuzûlî gibi büyük simaların etkileri açık bir şekilde kendisini hissettirmektedir. Hem duygu hem de klasik şiirin kalıplarını usta bir şekilde kullanması bu durumun kuvvetli delilleridir. Bunun yanında, sanatçının yaşadığı devrin birtakım özelliklerini de göz önüne almamız gerekmektedir. Çünkü Üveysî’nin eserler verdiği dönem olan XIX. yüzyılın birinci yarısında Türkistan; Buhara, Harezm ve Hokand hanlığı olmak üzere üç ayrı merkezden yönetilmekteydi. Hanlıklar arasındaki kanlı mücadeleler toplum hayatında birtakım olumsuzluklara sebep olmaktaydı. Bu olumsuzlukların yansımaları edebiyat sahasında da görülmekteydi. Bunun yanında, sanatçının hayat mücadelesinde çekmiş olduğu sıkıntıların da edebî kişiliğinin oluşmasında önemli bir rolü olduğunu söyleyebiliriz.

Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi -Nesir-Nazım (2000). “Uveysiy”. C. 14-15-16. Özbek Edebiyatı II http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/12076,uveysiypdf.pdf?0[erişim tarihi: 29. 12. 2014].
Celalov, T. (1959). Özbek Şairleri. Taşkent: Özbekistan SSR Devlet Bediî Edebiyat Neşriyatı.
Çolpan, A. (1933). “Üveysiy”. Erkin Turmuş Jurnali. San 3. 23.
Kayumov, A. (1961). Kokan Edebî Muhiti. Taşkent: Özbekistan SSR “Fen” Neşriyatı.
Kerimov, E. (hzl). (1999). Ma’neviyat Yulduzları. Taşkent: Abdulla Kadirî Nâmidegi Halk Neşriyatı.
Özbek Edebiyatı Tarihi (1978). IV. Tom. Taşkent: Özbekistan SSR “Fen” Neşriyatı.
Özbek Edebiyatı Tarihi Hrestomatıyası (1945). II. Tom.Taşkent: Özbekistan Devlet Neşriyatı. Özbek Edebiyatı (1959). III. Tom. Taşkent: Özbekistan SSR Devlet Bediî Edebiyat Neşriyatı.
Reşid, Ö. (1958). Üç Şaire. Taşkent: Özbekistan SSR Devlet Bediî Edebiyat Neşriyatı.
Rezzakov, H., Ülfet, H., Abdullayev, G. ve Nimetov, N. (hzl.) (1963). Üveysiy, Devân. Taşkent.
Tekin, Feridun (2010). XIX. Yüzyıl Çağatay Edebiyatının İki Kadın Şairi-Üveysî ve Nâdire. Ankara: Vizyon Yayınevi.
Tekin, Feridun (2011). “Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı”. Turkish Studies. (6/1): 1843-1850.
Zahidov, V. (1961). Özbek Edebiyatı Tarihiden. Taşkent: Özbekistan SSR Devlet Bediî Edebiyat Neşriyatı.

Gazel

Bahtım közige uyku mevzun mu ikin âyâ 
İkbâlime kasd itgen gerdûn mu ikin âyâ

İy Leylî-veş-i zâlim diseng ni bolur bir yolı
Hüsningge zevâl olmas Mecnûn mu ikin âyâ

Tüştüm ki beyâbâna bir yüzi bolup lâle
Kanımga uşal sahrâ gül-gûn mu ikin âyâ

Veh mihr nihân olsa sorma cigerim kanın
Şâm olsa şafak bagrı pür-hûn mu ikin âyâ

İy sâkî-yi devrânım yitkünçe kadeh kolga
Tilmürmagım ilgingge mazmûn mu ikin âyâ

Mahrûm közüm bu kün köp yıglagandın mu
Zâhid dime bu deryâ Ceyhûn mu ikin âyâ

Sorma bu Üveysîdin yanmagın suʾâlini
Ger birse beşâret şâh turgun mu ikin âyâ

(Tekin, Feridun (2010). XIX. Yüzyıl Çağatay Edebiyatının İki Kadın Şairi-Üveysî ve Nâdire. Ankara: Vizyon Yayınevi. 60.)