Madde Detay

Çok yönlü bir âlim ve mütefekkir olan Erzurumlu İbrahim Hakkı, Ma‘rifetnâme adlı tanınmış eserinde bizzat kendisinin verdiği bilgilere göre, 2 Muharrem 1115/18 Mayıs 1703 tarihinde Erzurum’un Hasankale (Pasinler) ilçesinde doğmuştur. Babası Derviş Osman Efendi, annesi Hasankale eşrafından Dede Mahmud’un kızı Şerife Hanife Hanım’dır. Temel dinî eğitimini ilk hocası olan babası Derviş Osman’dan aldıktan sonra Erzurum’a gelmiştir. Burada Erzincankapı Şeyhler Mahallesindeki Dârü’s-Safâ Medresesi'ne devam ederek başta dönemin Erzurum Müftüsü şair Hâzik Mehmet Efendi olmak üzere önemli âlimlerden hem âlet ilmi olan Arapça ve Farsça’yı hem de diğer İslami bilimleri okuyarak tahsilini tamamlamıştır. Babası Derviş Osman Efendi (Hakîrullah) iyi eğitim görmüş biri idi; hacca giderken uğradığı Tillo’da yörenin tanınmış Kadiri ve Nakşi şeyhlerinden İsmail Fakîrullah’a intisab ederek buraya yerleşmiştir. Henüz dokuz yaşındayken Tillo’ya babasının yanına gelen İbrahim Hakkı, burada babasından naklî ilimleri, babasının arkadaşı Molla Mehmed el-Suhranî’den başta matematik ve astronomi olmak üzere akli ilimleri tahsil etmiştir. İbrahim Hakkı, babasının 1132 Receb/1720 Mayıs’ında vefatı üzerine Erzurum’a, amcası Molla Muhammed’in yanına dönerek yaklaşık sekiz yıl sürecek bir tahsil dönemi geçirmiştir. İbrahim Hakkı 1141/1728-29’da babasının şeyhini ziyaret etmek üzere Tillo’ya giderek şeyhin, babası için yaptırdığı hücreye yerleşerek tasavvufa intisab etmiş oldu ve 1147/1734’te şeyhinin ölümüne kadar orada kalıp kendisine hizmet etti. Daha sonra Erzurum’a döndü ve Yukarı Habib Camii’inde imamlığa başladı. İyi bir musikişinas olan oğlu İsmail Fehim’in tahsilini tamamlaması üzerine imamlık vazifesini ona bırakıp bir yandan eser telif etti, diğer yandan da dersler verdi. Aynı zamanda Cuma günleri Yeğen Ağa Camiinde verdiği vaazlarla toplumu irşad ediyordu (Çağrıcı 2000: 305).

 1150/1738, 1177/1764, 1181/1768 yıllarında üç defa hacca; ilki 1160/1747’de ikincisi 1168/1755’te olmak üzere iki defa İstanbul’a gitti. İstanbul’da iken saray kütüphanesinde çalıştığı bilinmektedir. Bu esnada dönemin Hükümdarı I. Mahmud’un iltifatına mazhar oldu. İbrahim Hakkı’ya bu ilk İstanbul ziyareti esnasında müderrislik payesi verildi ve ders okutması şartıyla Erzurum’daki Abdurrahman Gazi Dede Tekkesi’nin zaviyedarlığı tevcih edildi. İstanbul’a ikinci gidişi resmî bir görevle ve Erzurum gümrükçüsü Mehmed Sun‘ullah ile birlikte oldu. Ma’rifetnâme ile ilgili kütüphane çalışmalarını, ilkine göre daha uzun süren bu seyahat esnasında tamamlamış olmalıdır. Zira seyahatten Erzurum’a dönüşünü izleyen bir yılın sonunda Ma’rifetnâme’yi tamamladı (Zilhicce 1170/Ağustos 1757). Ma’rifetnâme’nin telifiyle meşgul iken ders vermekten geri kalmadı. Abdurrahman Gazi Dede Tekkesi’nin zaviyedarlığı III. Mustafa tarafından 1173/1760 yılında yenilendi. İbrahim Hakkı, tekkenin oldukça kısıtlı olan gelirini oğulları ile amcasının oğlu Yûsuf Nedim arasında paylaştırdı.

İlk hac ziyaretinden dönerken Kahire’ye uğradı ve buradaki âlimlerle bilgi alışverişinde bulundu. 1177/1763’te tekrar Tillo’ya giden İbrahim Hakkı, İsmail Fakîrullah’ın oğulları tarafından babalarının halifesi olarak karşılandı ve şeyhin kızıyla evlendi. Tillo’da bulunduğu süre zarfında hem eserlerini te’lif etti hem de ders vermeye devam etti. 19 Cemâziyelâhir 1194/22 Haziran 1780 tarihinde Tillo’da vefat etti ve şeyhinin yanına defnedildi (Çağrıcı 2000: 306). 

Başta Ma‘rifetnâme olmak üzere eserleri çoğunlukla Türkçe'de ise, eserlerinde yer yer Arapça ve Farsça’yı da kullanan İbrahim Hakkı, tasavvuf, itikad, eğitim, tecvid, sözlük, tabiat felsefesi gibi bir çok konuda eser yazdı. Eserlerinin bir kısmını manzum kaleme aldı ve genellikle Hakkî, bazan da Fakîrî mahlasını kullandı. İlmî, dinî ve tasavvufi görüşlerini, yazdığı kaside, mesnevi, gazel, musammât, mukata’aât, rubai, mani ve kıtalarda manzum olarak dile getiren İbrahim Hakkı’nın, mensur eserlerinde yer alan manzumeler ise ya konunun özeti ya da örneklendirme mahiyetindedir. İbrahim Hakkı’nın manzum çalışmaları içinde, yer yer ayet, hadis ya da başka şairlerden iktibaslara da rastlanır. İbrahim Hakkı’nın eserlerinin sayısı hakkında çeşitli görüşler mevcuttur. Ancak kendisi, Sefînetu’n-Nûh min Vâridâti’l-Futûh ile Mecmû‘atu’l-İnsâniyye fî Ma‘rifeti’l-Vahdâniyye adlı eserlerinde bu duruma şöyle açıklık getirmektedir: “Fakirî der ki, te’lifâtımız on beş kitap olmuş. Usûlü beş, furû’u adlarıyla on hisab olmuş. İlâhinâme nazmımdır ü nesrim Ma‘rifetnâme ve ‘İrfâniyye vü İnsâniyye, Mecmû‘a yazıp hame. Bu beşten on kitap aldım ki cümle lubb-i me’ânidir. Beşi ilm-i şerî’attir, beşi ilm-i ledünnîdir.” Buna göre, İbrahim Hakkı’nın zikrettiği beş asıl eseri şunlardır:

1. Dîvân (İlâhi-nâme): (1168/1755): Kendi ifadesiyle müellifin ilk eseri olan Dîvân, oğlu İsmâil Fehîm için tertip edilmiştir. 1263/1847’te basılan eserde kasidelerin ardından dinî-tasavvufi mahiyette 366 gazelden oluşan “İlâhî-nâme” başlıklı bölüm yer alır. Dîvân’daki birçok manzume, başta Ma‘rifetnâme olmak üzere müellifin daha sonra yazılan çeşitli kitaplarında da geçmektedir. “Müfredât” (yazmalarda “Ma‘niyyât”), “Rubâiyyât”, “Vâsılnâme”, “Pendnâme”, “Şükürnâme” gibi bölümlere ayrılan eserin, klasik tarzda mürettep bir divan hâline getirilerek tenkitli neşri Numan Külekçi ve Turgut Karabey tarafından yapılmıştır. Divanda Arapça ve Farsça şiirler dâhil 500 kadar manzume yer almaktadır. Dîvân, 32 beyitlik müstezad nazım şeklindeki bir tevhid ve 9 ve 10 beyitlik iki münacaat kasidesi ile başlar. Daha sonra gönül ve ilahi sevgiliye dair 32 beyitlik 6 ve 73 beyitlik 2 kaside yar alır. Daha sonra gelen 63 beyitlik "Aşknâme" başlıklı kaside, Hz. Mevlana’nın "Aşknâme"sinin birebir tercümesidir; her beyit aşk kelimesiyle başlar ve ilahi aşkı vasfeder. Daha sonraki na’t 25 beyitten müteşekkil olup Hz. Peygamberin bazı sünnetlerini metheder. Kasidelerin ardından mesneviler gelir; ilk ikisi 9 ve 30 beyit uzunluğunda münacaatlardır. Dervişlere yazdığı ve Vasiyyetnâme adını taşıyan manzum mektup 116 beyittir. Musamatlar başlığı altında toplanan ve bendlerle yazılmış manzumelerin başında murabba’lar yer alır. İlki 20 bendlik mütekerrir bir murabba’dır. Konusu münacaat ve şükrnamedir. Tasavvufi ve dinî konularda nasihat vermeyi amaçlayan "Pendnâme" adlı murabba’ 19 bendden oluşmaktadır. 20 beyitten oluşan müstezadında müellif, Allah’ın Cemal ve Celal sıfatlarının insandaki tezahürü olan hasletlerden bahseder. Dîvân’ın “İlâhî-nâme-i İbrahim Hakkı” adlı bölümü gazellerden oluşmaktadır ve müellif tarafından “Vahdetnâme” olarak da adlandırılmaktadır. Burada 366 gazel yer almaktadır. Lâmelif dahil olmak üzere Arap alfabesinin her harfinden gazelleri vardır. Toplam 366 gazelin 272 tanesi 7 beyitten, 94 tanesi de 9 beyitten oluşmaktadır.

Gazellerden sonra mukatta’alar gelir. Dîvân’da yer alan 82 ruba’iye kendisi "Sa’âdetnâme" adını vermektedir. Bu tanıtımdan sonra aslında Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın tekke edebiyatı ile Divan edebiyatı arasında bir yerde konumlandırılması gerektiğini söyleyebiliriz. Ayrıca yine Dîvân’da yer alan 15 adet cinaslı maninin müellifi olarak İbrahim Hakkı’nın, bir halk edebiyatı türü olan mani türünde de şiir söyleyebilen çok yönlü bir şair olduğunu tespit etmek gerekmektedir. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın, Dîvân’da yer alan manzum çalışmaları göz önüne alındığında aruz veznini kullanmada mahir ve sağlam bir nazım tekniğine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. 

2. Ma‘rifetnâme (1756): Giriş, üç ana bölüm ve bir sonuç olmak üzere toplam beş bölümden meydana gelen, bazılarınca “ansiklopedi” denen eseri (Kemikli; 2012) bir Tasavvufnâme olarak nitelendirmektedir. Bunu yazarın sufî olmasıyla ilgisi yoktur. Çünkü astronomi, astroloji, kozmogoni, anatomi, fizik ve psikoloji gibi bilimlerle dinî ilimlere yer verse de eserin temel konusu sebeb-i telif bölümünde ifade edildiği gibi ma’rifettir. Zaten bu bilimlerden her birinin sonunda, tekrarla, asıl maksadın Allah’ı tanıyıp bilmek olduğunu söyler. Bu açıdan bakınca Ma‘rifetnâme, bazılarınca ifade edilen “ansiklopedi” olmanın ötesinde bir kaynak olarak müellifin ne derece çağının insanı olduğunu gösterir. İbrahim Hakkı konuyla ilgili olarak eserinin mukaddimesinde sadeleştirdiğimiz ifadesiyle şöyle der: “Bu hakîr ve hakikî fakîr İbrahim Hakkı, bu kitabı, aziz ve şerif mahdumu Seyyid Ahmed Naimî için kaleme almış olup ona hitaben der ki: Allah seni her iki cihanda aziz eylesin. Öncelikle ma’lum olsun ki, Hak Teâlâ iki cihanı, insanoğlu için ve insanoğlunu da kendisini tanıması için yarattığını cümleye duyurmuştur. Nitekim ‘Ben gizli bir hazineydim, bilinmek istedim ve beni tanımaları için varlıkları yarattım’ buyurmuştur. Demek ki âlemin ve insanın yaratılmasından nihai maksat ve yüce istek, Mevlâ’nın bilinmesidir. Bu ebedî devlet ve tükenmez saadet her şeyden önce, nefsini bilmeye bağlı olup nefsini bilmek de bedeni bilmeye bağlıdır. Bedenin bilinmesi âlemin bilinmesiyle olur; âlemin bilinmesi de hakiki ilimledir.” Ma‘rifetnâme Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın ilmî ve fikrî kişiliğini, yetişmişliğini, din ve ilim anlayışını yansıtması yanında dönemin skolastik zihniyetinden kurtulma çabasını yansıtan nadir örneklerden biri olması bakımından da özel bir değer taşımaktadır. Türkiye ve yurtdışındaki kütüphanelerde çok sayıda yazması bulunan Ma‘rifetnâme’nin, muhtelif sadeleştirmeleri ve birçok baskısı yapılmıştır.

3. ‘İrfâniye (1761): Eser, esas itibariyle “Men ‘arafe nefsehu fekad arafe rabbehu/Nefsini bilen Rabbini bilir.” hadis-i şerifinden hareketle, Hakkın bilinmesinin ancak insanı insan yapan cevher olan nefsin bilinmesiyle mümkün olduğunu anlatmak üzere kaleme alınmıştır. Birinci bölümü Arapça, ikinci bölümü Farsça ve üçüncü bölümü ise Türkçedir (Ceviz 1996: 85). 

Ceviz, Nurettin, (1996). "Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretlerine Ait Bir Yazma: Mecmû'atu'l-'İrfâniyye", Atatürk Ün. Fen-Ed. Fak. Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi. Erzurum. 23: 85-97.

Çağrıcı, Mustafa, (2000). “İbrahim Hakkı, Erzurumlu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 21. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 305-311.

Erzurumlu İbrahim Hakkı (1997). Dîvân (İnceleme-Tenkitli Metin). hzl. Numan Külekçi-Turgut Karabey, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.

Fazlıoğlu, Şükran, (2005). “Ta’lîm ve İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”, Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi. İstanbul. 115-173.

Kemikli, Bilal (2012). “Ma’rifetnâme’nin Kaynakları Meselesi ve Bir Manzume Etrafında Tartışmalar”, Bütün Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Sempozyumu (16-18 Kasım 2011-Erzurum) –Bildiriler. Ed. Doç. Dr. Cengiz Gündoğdu, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay. 509-513.

Külekçi, Numan, Turgut Karabey (1997). Dîvân- Erzurumlu İbrahim Hakkı (İnceleme-Tenkitli Metin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay. 

Aşknâme’sinden:

Aşk mahfiyken aşikâr oldu,
Cümle canlar ana şikâr oldu.

Aşk çün perdeden birûn geldi,
Şi’r-i ner hem ana zebun geldi.

Aşk âsârın eylemiş izhâr,
Fa’tebirû minhu yâ zevi’l-ebsâr.

Aşk makbûl-i adem olmuşdur,
Gül ü gül-zâr-ı ‘âlem olmuştur.

Aşk her ne gönülde kılsa karâr,
Mâsivâ koymaz anda cümle yakar (Külekçi-Karabey 1997: 73).

Muhammes

Hakk şerleri hayreyler
 Zann etme ki ğayr eyler

‘Ârif anı seylerler
Allah görelim neyler

Neylerse güzel eyler.
…..
Sen ‘adli zulüm sanma
Teslîm ol oda yanma
Sabreyle sen usanma
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler.
…..
Hiç kimseye hor bakma
İncitme gönül yıkma
Sen kendine yan çıkma
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler.
…..
Nâçar olacak yerde
Nâgâh açar ol perde
Dermân eder ol derde
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler.
…..
Az ye az uyu az iç
Ten mezbelesinden geç
Dil gülşenine gel göç
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler.
…..
Vallahi güzel etmiş
Billahi güzel etmiş
Tallahi güzel etmiş
Allah görelim nitmiş
Netmişse güzel etmiş.
(Külekçi-Karabey 1997: 123-128)

Münâcaât
İlâhî senden etme kalbi lâhî
Huzurundur dil ü cânın penâhı
Vücûdumdan toğar cümle menâhî
Beni fâni kılub mahv et günâhı
Beni benden halâs eyle İlâhî

İlâhî kıl beni ehl-i tevekkül
Bulam tefvîz ü teslîm ü tahammül
Kılam hilmü rızâ birle tecemmül
Fenâ vü fakrdır ancak tefazzül
Beni benden halâs eyle İlâhî

İlâhî benliğim siccîn-i cândır
Azâb u mihnetim anda her ândır
Vücudumdan necât emn ü emândır
Bana benden gelen cümle yamândır
Beni benden halâs eyle İlâhî
(Külekçi-Karabey 1997: 129-130)

Gazel
Bir bülbül-i aşkım ki gülü hârı da bilmem
Yâri bilirim kendimi ağyârı da bilmem
Bâzâr edene rıtl u terâzû-yi zirâ’ım
Bâzâr edemem dirhem ü bâzârı da bilmem
Sâz âletiyim perdelerimden haberim yok
Esrârı derem halka hem esrârı da bilmem
Dost usbu’ı beyninde çü bî-hod kalemim ben
Şi’ri yazarım defter-i eş’ârı da bilmem
Hayrân olalı ‘aşk-ı cemâline bu ‘aklım
İdrâk nedir fikr ile güftârı da bilmem ben
Çün kalb tekallübde mukallebledir ancak
İnkâr nedir bilmedim ikrârı da bilmem
Her anda çü bir şânda zuhûr etdi yem-i aşk
Ey Hakkî merâtib nedir etvârı da bilmem
(Külekçi-Karabey 1997: 378)

Sa’âdetnâme’sinden (Rubâ’îleri) 

Hakkî bunı bil ki sen fikrsin ancak
Bâkî kalanın kemikle kıldır ancak
Fikrin gül ise hemîşe gülsün el-hak
Gönlünde ne fikr ise sen olsun mutlak

Çok uyuma oldu ‘ilm ü fazlı hâdim
Nevvâm ü ukûl olur âlîl ü nâdim
Şeb kâ’im ü gündüzi dahî ol sâ’im
Tâ menba’-ı fazl u ‘ilm olasın dâ’im

Söz var ki o halk içinde olmuş pinhân
Söz var ki o hulk içinde olmuş pinhân
Pinhân sözi dilde sakla hiç etme ‘ayân
Tâ kalmayasın nedâmet içre nâlân

Hakkı bu cihânı halka ver ‘izzet kıl
Müstağnî olup bu nâsdan ‘uzlet kıl
Yârâna bedel kütüble hoş sohbet kıl
Hikmetle gönülde dem-be-dem ülfet kıl

Hakkı nice bin safâ ki etdin düştür
Her ne ki görüp duyup işitdin düştür
Etrâfa seğirdip başa gitdin düştür
Bu kim oturup râhata yetdin düştür

Hakkı şu kadar cihânda turdun hiçdir
Her ne işidip dedin ne gördün hiçdir
Âfâkı gezip dahi oturdun hiçdir
Mihnet de çekip safâ da sürdün hiçdir

Çün seksen iki rübâ’î yazdı hâme
Hakkı dedi nâmını Sa’âdetname
Bin sâl ü yüz altmış sekiz sâlinde
Hatm oldu bu nazm irişdi hoş-encâma

Külekçi, Numan- Turgut Karabey (1997). Dîvân- Erzurumlu İbrahim Hakkı (İnceleme-Tenkitli Metin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay. 73: 123-130, 378, 511, 515, 518, 522.