Madde Detay

1241/29 Mayıs 1826 yılında İstanbul'da doğmuştur. Sultan II. Mahmûd'un kızıdır. Annesinin adı Zernigar Kadın’dır. Annesinin genç yaşta ölümü üzerine II. Mahmûd’un zevcelerinden Hace Nevfidan Kadın bizzat Âdile Sultan’ın talim ve terbiyesi ile ilgilenmiştir. Âdile Sultan, iyi bir öğrenim görmüştür. Arapça ve Farsça öğrenmiştir. Sultan II. Mahmûd'un mabeyncisi Mehmed Ali Paşa ile 1845 yılında evlenmiştir. Dört çocuk annesidir (Özdemir 1996: 11-25). 1316/13 Şubat 1899 yılında İstanbul'da vefat etmiştir. Eyüp Sultan Camisi'ne yakın Bostaniskelesi mevkisinde bulunan türbeye eşinin yanına gömülmüştür (Cunbur 2011: 106).

Sâmiha Ayverdi (2005:25) tarafından “Kalbi gibi kesesi de halka açık evliyâ huylu bir kadındı.” diye anlatılan Âdile Sultan, ömür boyu kendisine ödenen maaşları ekseriya hayır işlerinde harcayarak pek çok vakıf ve hayratın sahibi olmuştur. İstanbul’un çeşitli semtlerinde, çeşmeden sıbyan mekteplerine, sarnıçtan namazgâha, camiden itikaf odalarına pek çok bina inşa ettirip vakfetmiştir (Pala 1997: 25). Son Asır Türk Şairleri'nde ondan “Âbid, zâhid, kerim, hayrat ve hasanat sahibi bir muhaddere-i muhtereme idi.” diye bahsedilmektedir (İnal 1930: 33).

Âdile Sultan'ın bilinen tek eseri Dîvân'ıdır. Dîvânı'nın Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Millet Kütüphanesi ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanelerinde beş nüshası mevcuttur. Klasik divan tertibi özelliklerini taşımamaktadır (Bardakçı 2012: 484). Hikmet Özdemir (1996) tarafından bu nüshalar karşılaştırılarak edisyon kritikli metin oluşturulmuş ve yayımlanmıştır. Dîvân'da münacat, na’t, medhiye, mersiye, gazel gibi manzumeler bulunmaktadır (Ergun 1936: 7). Âdile Sultan Dîvânı'nın Tahassürnâme ve İftiraknâme bölümlerinde hayatının muhtelif safhaları özellikle de elem ve kederlerini dile getirmiştir (Özdemir 1996: 13). Ali Emirî Efendi'nin birbirinin devamı olan Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası ile Tarih ve Edebiyat Mecmuası adlı dergilerinde Âdile Sultan’a ait 15 şiir bulunmaktadır. Edhem ve Fâik Beyler tarafından Âdile Sultan’ın “Yüzün mirat-ı kibriyâdır yâ Resûlallah/Vücûdun mazhar-ı nûr-ı Hudâ’dır yâ Resûlallah/Kabul eyle onu aşkından azad eyleme bir an/ Kapında Âdile kemter gedadır yâ Resûlallah” ilahisi Şehnaz makamında bestelenmiştir (Pala 1997: 25).

Âdile Sultan, Nakşibendi şeyhlerinden Mehmed Can Efendi halifelerinden Bala Tekkesi Şeyhi Ali Efendi'nin müntesiplerindendir (Azamat 1988: 383; İnal 1930: 33; Cunbur 2011: 106). Okumayı çok seven Âdile Sultan, Osmanlı hanedanı içinde ciddi biçimde şiire meyleden ve Dîvân'ı olan yegane hanım sultanıdır (Özdemir 1996: 1; Pala 1997: 23). 1890 yılında Matbaa-i Osmaniye’de Dîvân-ı Muhibbî adıyla neşredilmesine vesile olduğu Kanuni’ye ait Dîvân, o güne kadar bir hanım sultanın Türk kültürüne gösterdiği en büyük teveccühtür (Pala 1997: 25). Ayrıca, Fındıklı’daki sarayının “meşâyıh, huffaz, eytâm ve erâmil mecmaı” olduğu İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal (1930: 33) tarafından kaydedilen bilgiler arasındadır. Tabiatının mütavazıliği, zerafeti, mükemmel ahlakı ve düşünce yapısı şiirlerinde kelimelerle vücut bulmuştur. Dîvân'ındaki şiirlerde dünyanın geçiciliği, ahiret hayatı, nefis mücadelesi, ilahi aşk, Allah’ın rızasına uygun yaşamanın ve emirlerine uymanın gerekliliği gibi konularda şiirleri mevcuttur. Şiirlerinde Yunus Emre’nin tesiri açık bir şekilde görülmektedir. Şiirleri arasında Fuzûlî, Muhibbî, Şeyh Gâlib gibi şairlere yazdığı nazireler de mevcuttur. Hece vezniyle de şiirler yazmıştır.

Ali Emiri (1334). Tarih ve Edebiyat Mecmuası. Yıl 1. 31 Temmuz. (5): 91.

Ali Emiri (1334). Tarih ve Edebiyat Mecmuası Yıl 1. 31 Ağustos. (6): 107.

Ali Emiri (1334). Tarih ve Edebiyat Mecmuası Yıl 1. 30 Eylül. (7): 123.

Ali Emiri (1334). Tarih ve Edebiyat Mecmuası Yıl 1. 31 Teşrinievvel. (8): 142.

Ali Emiri (1334). Tarih ve Edebiyat Mecmuası Yıl 1. 31 Kanunievvel (10): 176.

Ayverdi, Sâmiha (2005). Bağ Bozumu. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.

Azamat Nihat (1998). “Âdile Sultan”. İslâm Ansiklopedisi. C. I İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.

Banarlı, Nihat Sami (1983). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: MEB Yay.

Bardakçı, Ramazan (2012). “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Yayımlanmış Divanlar Üzerine–III” Turkish Studies 7(3): 481-553.

Bursalı Mehmet Tâhir (1975). Osmanlı Müellifleri. I-III. İstanbul: Yaylacık Matbaası.

Ergun Sadeddin Nüzhet (1936). Türk Şairleri. C. I. İstanbul.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmut Kemal (1969). Son Sadrazamlar. Cüz I. İstanbul. 59.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmut Kemal (1937). Son Âsır Türk Şairleri. I-IV. İstanbul.

Naci Elif (1965). “Türk Sarayında Müstesna Bir Prenses: Adile Sultan”. Hayat Tarih Mecmuası. Yıl 1. C. II. (10): 27.

Osmanoğlu, Ayşe (1986). Babam Sultan Abdülhamid. İstanbul: Selçuk Yay.

Özdemir, Hikmet (1996). Âdile Sultan Divânı. Ankara: KB Yay.

Pala İskender (1997). “Adlî Kızı Adile”. Tarih ve Medeniyet. (45): 23-25.

Tanpınar, Ahmet Hamdi (1967). 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitapevi.

Uluçay, M. Çağatay (1985). Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: TTK Yay.

Uraz, Murat (1941). Kadın Şair ve Muharrirlerimiz. İstanbul: Tefeyyüz Kitapevi

Münacat

Yâ İlâhi senden özge yok Hudâ

Pâdişâh-ı bî zevâl-i Kibriyâ

Bir şerik ü bir nazîr olmaz sana

Hükm ile fermân senin yâ Rabbenâ

 

Varlığın varlık sana mahsus baka

Var eden eşyâyı sensin dâimâ

Dâimîsin zatına yokdur fenâ

Hükm ile fermân senin yâ Rabbenâ

 

Her umurunda sana muhtâc kul

Kudretin cümle murada açdı yol

Emr ü fermânın eder âlem kabul

Hükm ile ferman senin yâ Rabbenâ

 

Hâfız u Nâsır’sın ey perverdigâr

İlmine sırr-ı nühüfte âşikâr

Lutfuna mazhar olanlar bahtiyâr

Hükm ile fermân senin yâ Rabbenâ

 

Hayy ü Bâkî’sin ki ihyâ eyledin

Cümle mevcûdâtı peyda eyledin

Kudretin her şeyde icrâ eyledin

Hükm ile fermân senin yâ Rabbenâ

 

Kullara dilediğin rütbe zevâl

Vermeyip lütfunla eylersin mehâl

Kimsede yok emrini cerhe mecâl

Hükm ile fermân senin yâ Rabbenâ

 

Cümle-i eşyaya zatındır emîn

Kâinâta şefkat ü rahmin hemîn

Gâlib-i mutlaksın olmaz sana kîn

Hükm ile fermân senin yâ Rabbenâ

 

Seyyiâtı mahv edip cüz’i sevâb

Rahmetindir ‘âleme Tûbâ me’âb

Cürmüme bakma bana etme ‘azâb

Hükm ile fermân senin yâ Rabbenâ

 

Kaldı nefsinde nedâmetle esîr

‘Âdile bî-câreye ol dest-gîr

Mücrimîne ‘afv ü ihsânın kesîr

Hükm ile fermân senin yâ Rabbenâ

 

Gazel

Dûr kılma mihr u ‘aşk ile mahabbetten beni

Mâ-sivâdan lutfile kurtar şu mihnetten beni

 

Bister-i gamda yatır vaslın ile handân kıl

Eyleyip âgâh uyandır hâb-ı gafletden beni

 

Rü’yet-i dîdârın lütfen nasîb et ey güzel

Pâdişâhım kıl meded tard etme cennetten beni

 

Gonca-i hüsnün bırakdı cânıma geçdi firâk

Rahm kıl murg-ı dile kurtar bu firkatden beni

 

Nefs-i emmâre fesâda turmayıp da meyl eder

Nâra yak onu halâs et bu ‘adâvetten beni

 

‘Âdile kat’-ı ümîd etme günahım çok diye

Eyle istigfâr me’yûs etme rahmetten beni

(Özdemir, Hikmet (1996). Âdile Sultan Divânı. Ankara: KB Yay. 171-172, 445.)