Madde Detay

12 Cemâziyelevvel 1173/1 Ocak 1760’ta İstanbul’da doğdu. Asıl adı Mehmed Atâullâh’tır. Şeyhülislâm Şerif Mehmed Efendi’nin oğludur. Sülâlesi Ebû İshak-zâde künyesi ile anılması sebebiyle Ebû İshak-zâde Seyyid Mehmed Atâullah Efendi olarak tanındı. Ayrıca babasına nispetle Şerif-zâde, aksaklığı sebebiyle de Topal Atâ lakaplarıyla da tanındı. İlköğrenimini babası ve babasının yakınındaki hocaların yanında tamamladı. Daha sonra Tokadî Mustafa Efendi’den dersler alarak 1185/1771-72 yılında, genç yaşta müderris oldu. 1196/1781-82 yılında Kudüs payesi ile Galata kadısı oldu. 1204/1789 Edirne payesini aldı. Şaban 1205/Nisan 1791’de Mekke kadısı oldu. Bir yıl sonra da İstanbul’a döndü. Şevval 1208/Mayıs 1794’te İstanbul payesiyle nakibüleşraf, 1213/1798’de Anadolu, iki gün sonra da Rumeli payesini aldı. Şaban 1209/Kasım-Aralık 1804’te Rumeli kazaskeri oldu. 1 Recep 1221/14 Eylül 1806 yılında şeyhülislamlığa getirildi. 7 Cemâziyelevvel 1122/13 Temmuz 1807’de azledildi. Yerine Ömer Hulûsi Efendi tayin edildiyse de bir gün sonra makamına iade edildi. Bu ikinci şeyhülislâmlığında devletin en etkili şahsiyeti haline geldi; hatta üst seviyede yapılan bazı tayin ve azillerde etkili oldu. Alemdar Mustafa Paşa’nın İstanbul’a girmesi üzerine Cemâziyevvel 1223/Temmuz 1808’de görevden alındı. Bir süre Bebek’teki yalısında oturdu. Sonra Bulgaristan’ın Kızanlık kasabasına sürüldü. Oradan arpalığı olan Güzelhisar’a (Aydın) nakledildi ve 26 Ramazan 1226/14 Ekim 1811’de orada vefat etti. Tuhfe-i Nâilî (Kurnaz-Tatçı 2001: 684)’ye göre vefat tarihinin Sicill-i Osmanî (Akbayar 1996: 335) ve Osmanlı Müellifleri (Mehmed Tâhir 2000: 377)’nde 1136/1821 olarak gösterilmesi doğru değildir. Mezarı Câmi-i Atîk civarındadır.

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân: Bilinen nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi 5153/3, İstanbul Üniversitesi T. 1659, 2902 ve 3590’da kayıtlıdır. Dîvân’da 59 gazel, 3 tarih, 1 kaside, 1 murabba, 1 manzum takriz, 1 manzum tezkire, 1 münacat, 9 matla, 2 kıt‘a, 9 muamma bulunmaktadır (İKTYDK 1969: 942-943; Sungurhan-Eyduran 2002: 511).

Dîvân haricinde, çeşitli kütüphanelerde nüshaları bulunan ve daha çok Fetâvâ-yı Atâullah adıyla anılan bir fetva mecmuası, Arapça ve Türkçe Münşeât’ı, Kütüb-i İlmiye’ye Dair adlı bir eseri, Tefsir-i Beyzavî’ye yarım kalmış Türkçe haşiyesi ve takrizleri vardır (İpşirli 1991: 48; Sungurhan-Eyduran 2002: 511).

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî. C. 1. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 335-336.

Bilkan, Ali Fuat, Y. Çetindağ (2006). Şeyhülislâm Şairler. Ankara: Hece Yay. 187-193.

Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmânlı Müellifleri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay. 377.

Çifçi, Ömer (hzl.) (yty). Fatîn Davud Hâtimetü’l- Eş‘âr (Fatîn Tezkiresi). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.05.2014]. 313-314.

Ergun, Sadettin Nüzhet (1936-1945). “Atâ ( Şeyhülislâm Atâullah )”. Türk Şairleri. C. 2. İstanbul: Bozkurt Matbaası. 531-534.

İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu ve Turgut Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay.  51.

İpşirli, Mehmed (1991). “Atâullah Mehmed Efendi, Topal”. İslam Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 48.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (1969). “Levhî”. C. IV. İstanbul: MEB Yay. 942-943.

Karal, Enver Ziya (1983). Osmanlı Tarihi. C. V. Ankara: TTK Yay. 81-84, 97.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.684-685.

Sungurhan-Eyduran, Aysun (2002). “Atâ”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 1. Ankara: AKM Yay. 511.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). “Atâ, Mehmed Ataullah (Şeyhülislam)”. C. 1.İstanbul: Dergâh Yay. 209. 

Yüksel, Hasan-M.Fatih Köksal (hzl.) (1998). Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve Nakibüleşraflar: Devhatü'n-Nukaba, Ahmet Rıfat. Sivas: Dilek Matbaası Yay. 108.

Bâğ-ı hüsnünden nigâhım hissedâr olmaz mı hîç

Hûşe-çîn-i devha-i rûy-ı nigâr olmaz mı hîç

Rûz u şeb pür-şevk-i keyf-i vaslıdır yârın rakîb

Bâri kâfir bir de gamgîn-i humâr olmaz mı hîç

Dillerin düşmez mi dâm-ı rîşte-i âmâline

Âhû-yi çâpuk-rev-i çeşmin şikâr olmaz mı hîç

Açılıp gelmez mi ol gül mevsim-i hattında da

Gülşen-i hüsnünde yârin nev-bahâr olmaz mı hîç

Hep ziyân etmekde tüccâr-ı metâ'-ı ma'rifet

Çârsû-yı ilm ü irfân içre kâr olmaz mı hîç

Dâhil-i sahn-ı ma‘ârif hâric ez-defter kalıp

Ehl-i irfâna Atâ'yâ i'tibâr olmaz mı hîç

(Bilkan, Ali Fuat ve Y. Çetindağ (2006). Şeyhülislâm Şairler. Ankara: Hece Yay. 187-188.)