Madde Detay

Çağatay edebiyatının son dönem meşhur tarihçi ve şairlerinden olan Mûnis hakkında bilgiler daha çok kendi eserlerinden elde edilmektedir. Asıl adı Şir Muhammed, mahlası Mûnis’tir (Fİ 4b/4). Mûnis kendisinin İt yılı Hamel (Koç) burcu Nevruz günü perşembe sabahında doğduğunu belirtir (Fİ 82a/12-13). Bu tarih 19 Mart 1778’dir (İnan 1933: 18). Harezm yakınlarındaki Kıyat köyünde dünyaya geldiği için Mûnis Harezmî olarak da bilinir. Özbekler’in "Yüz" adlı bir kabilesine mensuptur. Eserinde verdiği şeceresine göre aristokrat bir aileden geldiği anlaşılmaktadır. Ataları mirablık, beylik, atalık gibi görevlerle devlet hizmetinde bulunan üst düzey memurlardandır (Fİ 156a/9-11). Mûnis’in eğitimi hakkında kesin bilgiler yoksa da kendisi zaman zaman Firdevsü’l-İkbâl’de Seyyid İşen Hoca gibi üstad olarak nitelediği kişilerden bahseder (Fİ 80a/15 vd.). Ancak bu ifadeyi saygı amacıyla mı kullandığını yoksa gerçekten bu şahıslara talebelik mi yaptığını, talebelik yaptıysa onlardan ne tür bir eğitim almış olduğunu tam olarak izah etmez. Bununla birlikte kendisi gençliğinden beri ilim meclislerinde bulunmaktan hoşlandığını, özellikle şiir ve tarihe meraklı olduğunu açıkça ifade etmektedir (Fİ 4b/12 vd.). Eserlerinden medrese eğitimi gördüğü, Arapça ve Farsçayı iyi derecede bildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca eserlerinde tarih, edebiyat gibi bilimler ile siyer, tefsir, Kur’an ve hadis gibi dinî ilimlere atıflar yapmasından eğitim düzeyinin oldukça yüksek olduğu ortaya çıkmaktadır. Nitekim kaynaklar çocukluğunda özel eğitim almış ve daha sonra kendisini geliştirmiş olduğunu, önce köy mektebinde, sonra Hive medresesinde okuduğunu, küçük yaşlardan itibaren hattatlık yaptığını belirtmektedir (Cumahoca 2006: 429; Eckmann 1963: 123). Mûnis, El Tüzer Han (1804-1806) ve onun kardeşi Muhammed Rahîm Bahâdır Han (1806-1825) ve akabinde Allah Kulı Han (1825-1843) zamanlarında yaşamış ve baba mesleği olan mirablık görevinin yanında hanların seferlerine ve av partilerine de iştirak etmiştir. Yeğeni ve talebesi Âgehî’nin (1809-1874) bildirdiğine göre bu seferlerden birinde orduda baş gösteren salgın bir hastalığa (bazı kaynaklara göre veba) yakalanmış ve bu hastalıktan kurtulamayarak 1829’da ölmüştür (Bregel 1988: 7). Görevini ise Âgehî devralmıştır.

Eserleri şunlardır:

1. Firdevsü’l-İkbâl: El Tüzer Han tahta geçtikten bir süre sonra hanlığın tarihini yazdırmak istemiş, bunun için Mûnis’e görev ve yetki vermiştir. Böylece Mûnis, tahminen 1805 yılının başlarında hanlığın tarihini yazmak için işe koyulmuştur. Yazmaya başladığı kitaba Firdevsü’l-ikbâl adını vermiş ve bu eserini bir mukaddeme, beş bâb ve bir hâtimeye ayırarak yazmayı planlamıştır. Mukaddeme’de El Tüzer Han’ın övgüsü ve kazanmış olduğu bazı başarılardan, birinci bâbda Hz. Adem’den Hz. Nûh dönemine kadar olan olaylardan, ikinci bâbda Hz. Nûh’un oğlu Yafes’ten Konratlara kadar hüküm sürmüş Moğol padişahlarından, üçüncü bâbda Ebülgâzi Bahâdır Han’ın soyu olan Korlas padişahlarından, dördüncü bâbda El Tüzer Han’ın atalarından, beşinci bâbda El Tüzer’in doğumundan kitabın biteceği tarihe kadar olan olaylardan, hatime bölümünde ise El Tüzer Han zamanındaki meşhur evliyalar, âlimler, beyler, emirler, fâzıllar, akıl sahipleri ve ilginç olayları ele almayı öngördüğünü ifade etmektedir. Ancak her şey planladığı gibi olmamıştır. El Tüzer’in 1806’da öldürülmesi üzerine eserinin yazımına ara vermek zorunda kalmış, El Tüzer’den sonra tahta geçen kardeşi Muhammed Rahîm Bahâdır Han’ın emriyle eserin telifine tekrar başlamıştır. Ancak eseri henüz bitirmeden Muhammed Rahîm Han, onu Mirhand tarafından Farsça olarak yazılmış olan Ravzatu’s-Safâ adlı tarih kitabını Çağataycaya çevirmekle görevlendirince Mûnis, Firdevsü’l-İkbâl’e bir daha dönememiş, Ravzatu’s-Safa’nın çevirisini de bitiremeden 1829 yılında ölmüştür. Mûnis, El Tüzer Han’ın ve saltanatının yedinci yılına kadar Muhammed Rahîm Bahâdır Han’ın dönemini anlattıktan sonra Muhammed Rahîm Bahâdır Han’ın emriyle Ravzatu’s-Safa çevirisine başladığından dolayı Firdevsü’l-İkbâl’i tamamlayamayınca 1813-1825 yıllarını kapsayan bölümler Muhammed Rahîm Bahâdır Han’dan sonra gelen Allah Kulu Han’ın emriyle yeğeni Âgehî tarafından tamamlanmıştır. Ancak Âgehî hatime bölümünü hiç yazmamış, beşinci bâbı da ikiye bölerek birinci bölümünü El Tüzer Han’a, ikinci bölümünü ise Muhammed Rahîm Han’a ayırmıştır. Eserin dünya kütüphanelerinde, bilindiği kadarıyla, dokuz yazması bulunmaktadır. Bunların ikisi Leningrad’da, beşi Taşkent’te, biri Helsinki’de ve biri de İstanbul’dadır (Bregel 1988: 43 vd.). Eser üzerindeki en kapsamlı çalışma Yuri Bregel tarafından yapılmıştır. Bregel, eseri önce Çağatayca neşretmiş (1988), sonra da İngilizce tercümesini yayımlamıştır (1999). Türkiye’de eserin İstanbul nüshası ve dil özellikleri hakkında doktora tezleri yapılmış (2010-2012), Özbekistan’da da eserin Kiril harfli çevirisi yayımlanmıştır (2010).

2. Mûnisü’l-Uşşâk (Dîvân): Dîvân’da gazeller, müstezatlar, muhammesler, müseddesler, rübailer ve tuyuğlar bulunmaktadır. Hem Fars hem de Türk şairlerinden etkilenen Mûnis, şiirlerinde -özellikle muhammeslerinde- Nevâyî’yi övmüş, onu üstad olarak kabul ettiğini ifade etmiştir. Mûnis, şiirlerinde divan edebiyatının ortak konularının yanında sosyal konulara da yer vermiştir. Bu bağlamda kimi şiirlerinde bilgisizlik, ilme değer verilmemesi, sosyal hayatın bozukluğu vb. gibi konuları işlemiştir (Eckmann 1963: 124). Mûnis, ilk yazdığı şiirleri 1804 yılında küçük bir Dîvân’da toplamış, 1815’te ise Mûnisü’l-Uşşâk adını verdiği büyük bir Dîvân tertip etmiştir (Yaman 2000: 165). Mûnisü’l-Uşşâk’ın beş el yazma, altı taş basma nüshası Özbekistan’da bulunmaktadır (Münirov 1960: 17-18’den aktaran Tekin 2011: 1784). Lugat-i Çağatay müellifi Şeyh Süleyman, eserinde Mûnis’in birçok beytine şahit olarak yer vermiştir. Dîvân’ının nüshalarından derlenen şiirler, Dîvân’ındaki tertibe uygun olarak Özbekistan’da Kiril harfleriyle Tanlangan Asarlar adıyla yayımlanmıştır (1957).

3. Ravzatu’s-Safâ Tercümesi: Muhammed Rahîm Bahâdır Han’ın emri üzerine Mirhand’ın meşhur Ravzatu’s-Safa adlı Farsça tarih kitabını Türkçeye tercümeye başlamışsa da ömrü vefa etmediğinden bu çeviriyi bitirememiştir. Firdevsü’l-İkbâl gibi bu eserinin kalan bölümlerini de yeğeni Âgehî tamamlamıştır.

4. Sevâd-ı Ta’lîm: Mûnis, Dîvân’ının en sonuna hangi kitaptan etkilenerek yazdığını belirtmediği hüsn-i hat ile ilgili Sevâd-ı Ta’lîm adlı küçük manzume eklemiştir. Müstakil bir eser olmayan fakat müstakil bir ders kitabı niteliği taşıyan eserde kalem ve hattın tarifi yapıldıktan sonra benzer harfler gruplandırılarak her harf grubu hakkında bilgiler verilmektedir. Eserin Kiril harfli çevirisi Taşkent’te müstakil olarak basılmıştır (1997).

5. Diğer Eserleri: Cumahoca, Mûnis’in Harezm’in su yolları hakkında Arneler adlı bir kitap yazdığını, ailesinin hayatı hakkında Dîbâçe adlı başka bir eserinin daha olduğunu söylemektedir (2006: 429).

Mûnis, anlattığı konunun niteliğine göre üslubunu değiştirmeyi bilen, tekdüze bir anlatıma sahip olmayan özgün bir yazardır. Kimi zaman süslü, sanatlarla dolu ve ağır bir dil kullandığı gibi, kimi zaman da oldukça sade ve yalın bir anlatıma sahiptir. Şiirlerinde toplumsal konulara da yer vermekte olan Mûnis, yaşadığı dönemin önde gelen sanatkârlarından olsa da dönemin genel çerçevesi içinde kalmış, klasik dönem sanatçılarını yakalayamamıştır.

Bregel, Yuri (1988). Şir Muhammed Mirab al-mutahallas bi’l-Mûnis ve Muhammed Rıza Mirab al-Mutahallas bi’l-Âgehî, Firdevsü’l-İkbâl, H(v)ârezm Tarihi. Leiden: E. J. Brill.

Bregel, Yuri (1999). Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Rıza Mirab Agahi, Firdaws al-Iqbal (History of Khorezm). Leiden-Boston-Köln: Brill.

Cumahoca, N. A. (2006). “Munis, Şermuhammed (1778-1859)”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 6. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.

Cumahoca, Nusratullah Ataullahoğlu. (hzl.) (1997). Şermuhammad Munis, Sevad-ı Ta’lim (Edebiyat Okıtuvcıları Üçün Kullanma). Taşkent: Okıtuvcı.

Eckmann, Janos (2003). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: Akçağ Yay.

Eckmann, Janos (1964). “Çağatay Edebiyatının Son Devri”. TDAY Belleten. 121-156.

Fİ: Mûnis ve Âgehî. Firdevsü’l-İkbâl. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. No. T 82.

Gülakan, Sevda (2012). Firdevsü’l-İkbâl Giriş-Transkripsiyonlu Metin (156b-336a)-İnceleme-Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

İnan, Abdülkadir (1933). “XIX.uncu Asır Türkistan şair ve tarihçilerinden Şir Mehmet Munis 1778-1829”. Azerbaycan Yurt Bilgisi 2 (13): 17-20.

Kahya, Hayrullah (2010). Mûnis ve Âgehi Firdevsü’l-İkbâl (vr. 1b-156b) (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Khiva (1994). Taşkent: Uzbekistan Publishers.

Köprülü, Mehmet Fuad (1988). “Çağatay Edebiyatı”. İslam Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: MEB Yay.

Münirov, K. (1960). Munis, Âgehî ve Beyânîning Tarihî Eserleri. Taşkent: Özbekistan SSR Fenler Akademiyası Neşriyatı.

Özbek Tilining İzahlı Lugati (Kollektiv) (1981). C. 2. Moskova: Özbekistan SSR Fenler Akademiyası A. C. Puşkin Namidagı Til ve Edebiyat İnstitüti.

Özbek Edebiyatı Tarihi (1978). IV. Tom. Taşkent: Özbekistan SSR “Fen” Neşriyatı. 384.

Şeyh Süleyman Buhari (1298). Lügat-i Çağatayi ve Türki-yi Osmani. İstanbul: Mihran Matbaası.

Şişman, R. Şenay (2012). Firdevsü’l-İkbâl: Giriş, Transkripsiyonlu Metin (vr. 336a-523a). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Tekin, Feridun (2011). “Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı”. Turkish Studies 6/1: 1782-1788.

Vahidov, Şadman (hzl.) (2010). Munis ve Agehi, Firdevsü’l-İkbal:Bahtu Saadet Cenneti. Taşkent: Yangı Asr Evladı.

Yiğit, İsmail (2006). “Munis”. İslam Ansiklopedisi. C. 31. İstanbul: TDV Yay.

Yusupov, Yunus (hzl.) (1957). Şermuhammad Munis, Tanlangan Asarlar. Taşkent: Özbekistan SSR Devlet Bedii Edebiyat Neşriyatı.

Şu'arâ

Yutuban bu zamânda kan şu'arâ

Nazm eter gevher-i fıgân şu'arâ

Yerge hurşîd dek salur devrân

Kılsalar seyr-ı âsmân şu'arâ

Dostlar lutfıdın kılıp mehcûr

Bes ki bar düşmanı zaman şu'arâ

Yüz hoş-âmed bile gedâlıg etip

Tapa almas emekke nân şu'arâ

Devlet esrârıdın erür gâfıl

Her neçe erse nüktedân şu'arâ

Bolup iflâsdın zaruret ile

Hiccet ehlige medh-hâh şu'arâ

Şi'ri yañlıg kezer mehâfıl ara

Kılgalı derd-i dil ayân şu'arâ

Göyâ rüzgâr anasıdın

Toğdı külfetge tev’emen şu'arâ

Derdmend u cefâ-keş elge kılur

Nazm ile derdini beyân şu'arâ

Ehl-i devletga bolsa hem meddâh

Tapmas ikbâldin nişân şu'arâ

Gussadın olgay erdi tapmas ese

Şi’ri dek yeri hem-zebân şu'arâ

Bes ki devrân erür hüner-düşmân

Köredür fazlıdın ziyân şu'arâ

Mîzbânlıg kılurga yok nimesi

Bolsa Mû'nisga mehmân şu'arâ

(Yusupov, Yunus (hzl.) (1957). Şermuhammad Munis, Tanlangan Asarlar. Özbekistan SSR Devlet Bedii Edebiyat Neşriyatı. 18-19.)